Udar mózgu dotyka każdego roku ok. 90 tys. Polaków i jest główną przyczyną niepełnosprawności u osób dorosłych. Często powoduje powikłania, do których należą m.in. zaburzenia połykania, trudności w poruszaniu się, a także afazja – zaburzenia funkcji językowych. Dzięki szybkiemu wdrożeniu efektywnego leczenia oraz rehabilitacji poudarowej pacjent może w znaczącym stopniu odzyskać utracone umiejętności. W przypadku osób z afazją kluczowym elementem rehabilitacji są ćwiczenia logopedyczne, które pomagają w odzyskiwaniu funkcji mowy po udarze mózgu.

Spis treści:

  1. Afazja po udarze mózgu
  2. Afazja po udarze mózgu - rehabilitacja
  3. Ćwiczenia logopedyczne po udarze mózgu
  4. Czy afazja po udarze mózgu mija?

Afazja po udarze mózgu

Podczas udaru mózgu dochodzi do uszkodzenia komórek mózgowych. Przyczyna zależy od rodzaj udaru i może mieć dwojaki charakter. W udarze niedokrwiennym, który dotyczy ok. 80% przypadków, przyczyną uszkodzeń jest niedokrwienie – zaburzony przepływ krwi w obrębie naczyń mózgowych prowadzący do niedotlenienia komórek nerwowych w następstwie czego obumierają. Udar krwotoczny, zwany inaczej wylewem, to uszkodzenie komórek nerwowych na skutek krwotoku w obrębie mózgu oraz towarzyszącego mu wzrostu ciśnienia śródczaszkowego.

W zależności od tego, które obszary mózgu ulegną uszkodzeniu funkcje/umiejętności, za które ten obszar odpowiada ulegną degradacji. Dlatego naruszenie struktur odpowiedzialnych za funkcje językowe może objawiać się zaburzeniami zdolności językowych dotyczącymi zarówno tworzenia wypowiedzi, jak również ich rozumienia, czyli afazją.

Udar mózgu jest najczęstszą przyczyną afazji. Znacznie częściej dotyczy ona pacjentów po udarze niedokrwiennym niż krwotocznym, a także osób starszych. Afazja występuje u ok. 15-42% pacjentów w ostrej fazie udaru oraz nawet u połowy pacjentów w fazie przewlekłej.

W literaturze można znaleźć wiele różnych klasyfikacji afazji opisujących odmienne jej rodzaje. Poniżej najczęstsze z nich.

  • Afazja ruchowa (motoryczna, afazja Broca) – całkowita lub częściowa utrata możliwości wypowiadania się, ale z zachowaniem rozumienia mowy. Wypowiadanie słów sprawia pacjentowi trudność i wymaga wysiłku. Chory często je zniekształca lub powtarza, popełnia błędy gramatyczne i ma trudności z budowaniem złożonych zdań. Może wystąpić u niego także zanik umiejętności czytania (aleksja) i pisania (agrafia). Często afazji ruchowej towarzyszy apraksja języka i ust, czyli utrata możliwości wykonywania precyzyjnych ruchów np. odpowiedniego układania ust do wyraźnego wypowiadania słów czy gwizdania.
  • Afazja czuciowa (sensoryczna, recepcyjna, afazja Wernickiego) – całkowity lub częściowy brak zdolności rozumienia oraz tworzenia treści językowych. Chory zna słowa i prawidłowo je wypowiada – często mówi płynnie, jednak nie układa ich w logiczne zdania zrozumiałe dla innych oraz siebie. Pacjent może nie zdawać sobie sprawy z własnych zaburzeń. Mogą występować u niego także trudności z czytaniem i pisaniem.
  • Afazja mieszana (globalna, całkowita) – połączenie afazji ruchowej i czuciowej.
  • Afazja amnestyczna – trudność w nazywaniu przedmiotów (anomia). Chory wie, do czego służy dany przedmiot i potrafi się nim posługiwać, ale nie jest w stanie podać jego nazwy.
  • Afazja przewodzeniowa – względnie rzadka postać tej grupy zaburzeń. Chory mówi płynnie, a jego wypowiedzi, szczególnie spontaniczne, są w większości zrozumiałe. Wyraźnym problemem staje się powtarzanie usłyszanych lub przeczytanych zdań.

Zaburzenia mowy mogą mieć także podłoże mechaniczne. Dyzartria to częściowa (anartria – całkowita) utrata zdolności mówienia spowodowana zaburzeniem funkcjonowania aparatu mowy. Przyczyną mogą być m.in. uszkodzenia na poziomie kory mózgowej, struktur podkorowych, pnia mózgu móżdżku, rdzenia kręgowego, a także uszkodzenie nerwów czaszkowych lub połączeń nerwowo-mięśniowych.

Afazja po udarze mózgu - rehabilitacja

Pierwszym krokiem postępowania w przypadki afazji poudarowej jest rozpoznanie, z jakim rodzajem zaburzeń mamy do czynienia oraz jaki jest ich zakres. Należy obserwować pacjenta oraz podejmować próby porozumienia się z nim zarówno werbalnie (słownie), jaki i pozawerbalnie np. poprzez kontakt wzrokowy czy dotyk. Warto postawić się w sytuacji osoby po udarze – nagła utrata możliwości komunikowania się z otoczeniem jest bardzo trudnym doświadczeniem. Chory może odczuwać wahania nastrojów oraz stany depresyjne. Trzeba okazać mu odpowiednie wsparcie, zapewnić poczucie bezpieczeństwa oraz przygotować do terapii. Ważną decyzją w ustalaniu celów terapii jest przyjęcie strategii nastawionej na odbudowę uszkodzonej funkcji lub jej kompensację; na przykład u chorego z globalną afazją całą energię można skupić na ćwiczeniach językowych albo na nauczaniu alternatywnych sposobów komunikacji. Decyzja o podjęciu terapii odbudowującej lub  kompensacyjnej powinna wynikać z analizy wielu czynników, między innymi okresu od zachorowania, wielkości uszkodzenia mózgowego, stopnia utraty funkcji.

Terapię afazji powinien prowadzić wykwalifikowany specjalista – neurologopeda lub neuropsycholog, najlepiej we współpracy z innymi specjalistami – fizjoterapeutą oraz psychologiem, aby zapewnić choremu kompleksową opiekę dostosowaną do jego potrzeb i możliwości. Prowadzący rehabilitację osób po udarze z ruchowymi zaburzeniami czynności mowy (dyzartrie) neurologopeda powinien przeprowadzić również ocenę i terapię dysfagii. Wcześnie rozpoczęta rehabilitacja daje szanse na przywrócenie sprawności w jak największym stopniu. Istotna jest także systematyczność ćwiczeń i stopniowanie poziomu trudności.

Ważne jest również zaangażowanie samego pacjenta. Powinien brać aktywny udział w poszczególnych etapach, być informowany o każdych, nawet najmniejszych postępach i motywowany do dalszej pracy. W proces rehabilitacji warto zaangażować również rodzinę chorego. Bliscy powinni nauczyć się, jak rozmawiać z osobą z afazją, aby wspierać ją podczas rehabilitacji, a także być świadomi, jakich efektów terapii można się spodziewać, aby nie wymagać od chorego więcej niż jest w stanie osiągnąć.

Ćwiczenia logopedyczne po udarze mózgu

Przebieg rehabilitacji zaburzeń funkcji językowych zależy przede wszystkim od ich rodzaju. W pierwszych dniach po udarze mózgu zadaniem terapeuty jest nawiązanie kontaktu z pacjentem –  pozawerbalnego (wzrokowego, emocjonalnego, poprzez dotyk i gesty) lub werbalnego, jeżeli jest możliwy, aby poznać jego możliwości komunikacji. W kolejnych miesiącach ćwiczenia skupiają się na próbach przywrócenia funkcji mózgu. Mają one na celu pobudzenie neuroplastyczności mózgu (plastyczności kompensacyjnej), czyli zdolności tworzących go komórek nerwowych do tworzenia sieci nowych połączeń, które przejmują funkcje pełnione przez uszkodzone obszary mózgu Pozwala to na stopniowe odzyskiwanie utraconych zdolności.

Pacjentów z afazją ruchową zachęca się do spontanicznych wypowiedzi zadając proste pytania, na które chory zna odpowiedź. Dobrym ćwiczeniem jest zachęcanie rehabilitowanej osoby do wymienienia kolejnych dni tygodnia lub policzenie do 10. Dzięki powtarzaniu pacjent uczy się wypowiadać pojedyncze głoski, następnie słowa, a kolejno całe zdania.

W przypadku afazji czuciowej, rehabilitację zaczyna się od zahamowania słowotoku pacjenta i ukierunkowanie go na słuchanie wypowiedzi innych. Chory uczy się znaczenia słów i zdań poprzez wykonywanie nieskomplikowanych polecań często wspomaganych gestykulacją.

Przywracanie sprawności to proces długotrwały, może trwać kilka miesięcy, a czasem kilka lat. Nie zawsze udaje się osiągnąć upragniony efekt. Wówczas rehabilitacji poudarowa obejmuje kształtowanie mechanizmów kompensacyjnych – np. naukę innych sposobów komunikacji. Ważne jest, aby chory rozpoczął rehabilitację jeszcze w trakcie pobytu w szpitalu i kontynuował ją po powrocie do domu.

Czy afazja po udarze mózgu mija?

Na długość trwania zaburzeń afatycznych wpływa wiele czynników. Efektywność rehabilitacji zależy od rodzaju zaburzeń, lokalizacji udaru i rozległości zmian naczyniowych, a także czasu, w jakim pacjent otrzymał pierwszą pomoc medyczną. Nie bez znaczenia jest także wiek pacjenta oraz jego dotychczasowa kondycja zdrowotna. Celem rehabilitacji poudarowej jest przywrócenie choremu jak największej sprawności.

Pomimo, że nie zawsze udaje się w pełni przywrócić utracone zdolności, to dzięki systematycznym ćwiczeniom można w znacznym stopniu je poprawić lub wypracować mechanizmy zastępcze (kompensacyjne), co istotnie wpływa na jakość życia osób po udarze mózgu.