Sposób odżywiania chorego na nowotwór może mieć bardzo duże znaczenie dla jego stanu zdrowia. Nie chodzi tu tylko o ilość zjadanych kalorii i kontrolowanie masy ciała, ale przede wszystkim o dostarczenie do organizmu odpowiednich ilości białka, cukrów, tłuszczów, witamin i minerałów, czyli wszystkich składników niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania.

Odżywianie prowadzone w odpowiedni, indywidualny dla każdego pacjenta sposób może sprzyjać łagodzeniu działań niepożądanych, które mogą się pojawić podczas leczenie przeciwnowotworowego (np. wymiotów, nudności czy utraty apetytu). Utrzymanie odpowiedniego stanu odżywienie oraz prawidłowe, dostosowane do potrzeb pacjenta żywienie zmniejsza ryzyko wystąpienia powikłań pooperacyjnych. Daje także szanse na krótszą hospitalizację oraz szybszą regenerację organizmu. Z tych powodów, dieta w chorobie powinna być integralną częścią terapii.  

Według POLSPEN (Polskiego Towarzystwa Żywienia Pozajelitowego, Dojelitowego i Metabolizmu) sposób odżywiania (ilość i jakość zjadanych posiłków) oraz stopień pokrycia zapotrzebowania na białko i energię u chorych onkologicznie, powinny być tak samo kontrolowane jak przyjmowane leki.  

Poniżej znajdziesz wskazówki, jakie produkty powinny się znaleźć w diecie przy nowotworze oraz co jeść po chemioterapii, a czego unikać. Dowiesz się także, jak żywność specjalnego przeznaczenia medycznego może pomóc wzbogacić dietę pacjenta onkologicznego w potrzebne substancje odżywcze, gdy tradycyjne posiłki nie są wystarczające. 

Dieta w chorobie nowotworowej – zalecenia dla pacjentów

Jadłospis chorego na raka powinien być możliwie jak najbardziej zbliżony do ogólnych zasad zdrowego odżywiania. W Polsce, są to normy zaproponowane przez Instytut Żywności i Żywienia w formie Piramidy Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej. Jednocześnie dieta powinna być indywidualnie dopasowana do chorego. Przebieg choroby, sposób leczenia i jego tolerancja są różne dla każdego pacjenta. Odmienne są zatem ich potrzeby żywieniowe, dlatego jadłospis chorego z nowotworem powinien być „szyty na miarę” oraz na bieżąco modyfikowany zgodnie z aktualnym stanem odżywienia, występującymi objawami i zmieniającymi się potrzebami.  

Jaki powinien być jadłospis osoby chorej na nowotwór? 

  1. Zbilansowany – dostarczający energii i wszystkich niezbędnych składników odżywczych w ilościach odpowiadających zapotrzebowaniu chorego. Gdy w posiłkach brakuje któregoś składnika, musi on zostać wyprodukowany w organizmie z zapasów, co osłabia organizm np. niedobór białka powoduje pobieranie aminokwasów z mięśni, co powoduje w efekcie  ich osłabienie. 
  2. Dopasowany do potrzeb i możliwości – istotnymi czynnikami są lokalizacja guza, stadium zaawansowania choroby, wiek chorego oraz rodzaj stosowanej terapii. Przykładowo, pacjenci z nowotworami w obrębie jamy ustnej lub gardła mogą mieć trudności z połykaniem. Ich posiłki powinny być płynne – łatwiejsze do przełknięcia, a jednocześnie gęste, aby zapobiegać zakrztuszeniu. Podczas chemioterapii mogą wystąpić wymioty, a podczas radioterapii zaburzenia smaku. W obu przypadkach, w czas trwania leczenia, jadłospis chorego powinien być skomponowany tak, aby nie nasilać dolegliwości.  
  3. Smaczny – odpowiadający preferencjom smakowym, aby pacjent onkologiczny jadł to, co lubi. 

Zapotrzebowanie pacjenta onkologicznego na białko wzrasta prawie dwukrotnie – zaleca się, jeśli to możliwe, podaż na poziomie 1,5 g/kg mc/dobę (u osób zdrowych zapotrzebowanie na białko wynosi 0,8 g/kg mc/dobę). Wartość energetyczna diety również może wzrosnąć, powinna ona dostarczać 25-35 kcal/kg mc/dobę.

Pozostałe składniki należy zapewnić w wystarczających ilościach, aby zapobiegać niedoborom i zmniejszyć ryzyko rozwoju niedożywienia lub kacheksji (ciężkiego wyniszczenia organizmu). Zgodnie z wytycznymi POLSPEN zawartość składników odżywczych w diecie powinna wyglądać następująco: 

  • 35-50% energii z węglowodanów, 
  • 30-50% energii z tłuszczów,  
  • 15-20% energii z białka. 

Zalecenia dietetyczne dla chorych na nowotwór

  • Jedz częściej a mniej. Mniejszy posiłek jest łatwiejszy do strawienia i przyswojenia. Jedz 4-5 razy dziennie lub częściej jeżeli potrzebujesz, w regularnych odstępach czasu, np. co 3-4 godziny.  
  • Im krótszy skład, tym lepiej. Wybieraj produkty jak najmniej przetworzone – świeże warzywa i owoce oraz pieczywo razowe. Jeżeli możesz, wybieraj produkty ekologiczne lub od sprawdzonych producentów. 
  • Warzywa i owoce jedz codziennie. Każdego dnia staraj się zjadać 4 porcje warzyw i 1 porcję owoców. Najlepiej dodawaj je do każdego posiłku. Korzystaj z produktów sezonowych. W lecie jedz świeże i nieprzetworzone warzywa oraz owoce – najlepiej na surowo np. w formie surówek i sałatek, mają wówczas więcej błonnika. Zimą możesz wybierać mrożonki – zachowują większość witamin i minerałów, a także przetwory (kiszonki, dżemy czy konfitury). 
  •  Zadbaj o białko. W trakcie choroby potrzebujesz go nawet 2 razy więcej, dlatego w Twoim codziennym menu nie może zabraknąć produktów bogatych w proteiny, takich jak mięso (najlepiej drobiowe), nasiona roślin strączkowych (np. fasola, soczewica) jaja oraz ryby. Te ostatnie są również cennym źródłem kwasów tłuszczów omega-3.  
  • Nie zapomnij o produktach mlecznych, np. mleku, jogurcie, serze czy maślance. Oprócz białka, dostarczają też wapń i witaminy. 
  • Gotuj na parze, duś i piecz. Tak przygotowane posiłki są łatwostrawne, a jednocześnie bogate w witaminy i minerały.  
  • Doprawiaj ziołami. Aromatyczna mieszanka ziół z powodzeniem może zastąpić sól, a także wzmocnić smak potrawy. Ma to szczególne znaczenie, kiedy występują zaburzenia smaku. 
  • Postaw na tłuszcze roślinne. Zamiast używać masła skrop pieczywo oliwą. Używaj olejów na surowo, np. do sałatek. Jedź nasiona, pestki i orzechy. 
  • Pamiętaj o wodzie. Zaleca się spożywanie minimum 1,5 litra wody dziennie, ale ilość ta powinna być dostosowana indywidualnie do stylu życia, stanu zdrowia oraz wagi. Dla uproszczenia możesz przyjąć, że powinieneś wypijać codziennie  ok. 30-40 ml płynów na każdy kilogram masy ciała.  

Modyfikacje diety w trakcie leczenia

Przestrzeganie powyższych zasad może być utrudnione, szczególnie podczas leczenia: radioterapii i chemioterapii. U chorego mogą wystąpić działania niepożądane, takie jak zaburzenia smaku i zapachu lub suchość w jamie ustnej.  Pojawiają się wymioty, biegunka oraz zaparcia. Z obawy przed ich wystąpieniem, pacjent może nie mieć ochoty na spożywanie posiłków, dlatego w czasie chemioterapii tak ważna jest dieta dopasowana do możliwości chorego.  

Jadłospis powinien zawierać wysokoenergetyczne produkty, które w małej dawce dostarczają dużą ilość energii i składników odżywczych. Posiłki powinny być łatwe do spożycia tzn. niewymagające nadmiernego gryzienia, łatwe do przełknięcia (szczególnie u chorych z nowotworami głowy, szyi i początkowych odcinków przewodu pokarmowego). Sprawdzą się gęste zupy–krem, koktajle, pasty kanapkowe oraz musy. U chorych z zaburzeniami smaku i zapachu pomocne będzie używanie aromatycznych przypraw, np. imbiru lub wzbogacanie potraw o orzeźwiające dodatki np. cytrynę albo miętę. Powyższe metody mają służyć ułatwieniu pacjentom onkologicznym zjedzenie posiłku mimo towarzyszących dolegliwości, a tym samym zmniejszeniu ryzyka rozwoju niedożywienia.  

Gdy przyjmowanie tradycyjnych posiłków okazuje się niemożliwe lub niewystarczające możesz sięgnąć po żywienie medyczne m. in. Nutridrink Protein – gotowy preparat odżywczy, który można pić samodzielnie lub dodawać do posiłków. 

Dieta przy nowotworze. Czego się wystrzegać?

Chcąc zapewnić jak najlepsze funkcjonowanie organizmu, unikaj produktów, które mogą być ciężkostrawne i obciążające dla układu pokarmowego lub zawierać niewiele wartości odżywczych. Wystrzegaj się żywności, której składniki mogą mieć niekorzystny, a nawet szkodliwy, w tym kancerogenny (rakotwórczy) wpływ na Twój organizm. 

  • Nie jedz przetworzonej żywności, np. dań typu fast-food, gotowych do odgrzania, wędlin i przetworów mięsnych. Mają mało wartości odżywczych, bywają ciężkostrawne, a także mogą zawierać niekorzystne dla zdrowia dodatki do żywności, , np. azotany i azotyny, które mogą podrażniać śluzówkę jelit i ograniczać wchłanianie składników odżywczych.  
  • Zrezygnuj z posiłków zawierających surowe lub niedogotowane mięso (np. tatar, steki), ryby (sushi) lub jajka (kogel-mogel, tiramisu, carbonara). 
  • Ogranicz spożycie czerwonego mięsa do 500 g tygodniowo, zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia (WHO).  
  • Ogranicz sól. Zastąp ją ziołami – mają korzystny wpływ na zdrowie i nadają potrawom niepowtarzalny smak i aromat. 
  • Unikaj spożywania cukru oraz słodyczy: ciastek, cukierków, słodzonych napojów.  Spróbuj zamienić je na owoce, zbożowe batoniki, koktajle lub domowe desery przygotowywane z naturalnych składników.  
  • Zrezygnuj z produktów, które Ci szkodzą. Jeżeli podczas chemioterapii wystąpią dolegliwości ze strony jelit, odstaw produkty zawierające laktozę, surowe warzywa i owoce, a także owoce zawierające pestki.  
  • Odstaw używki. Stosowanie ich nie przynosi pozytywnych efektów zdrowotnych, a może osłabiać odporność i pracę niektórych narządów, np. wątroby. 
  • Nie wykluczaj samodzielnie składników pokarmowych z diety. Jeżeli nie zalecił Ci tego Twój lekarz lub dietetyk, dobrze tolerujesz leczenie i nie ma wskazań, abyś przestał jeść jakiś składnik lub produkt (np. gluten czy węglowodany), nie wprowadzaj eliminacji na własną rękę. Im bardziej urozmaicona dieta, tym większe prawdopodobieństwo dostarczenia do organizmu wszystkich składników odżywczych.  

Bibliografia: 

  1. Arends J. et al. “ESPEN guidelines on nutrition in cancer patients” Clinical Nutrition 36 (2017), 11-48. 
  1. Instytut Żywności i Żywienia (2016) Piramida Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej. http://www.izz.waw.pl/zasady-prawidowego-ywienia. 
  1. Oficjalna strona Polskiego Towarzystwa Żywienia Pozajelitowego, Dojelitowego i Metabolizmu (POLSPEN). https://polspen.pl/dla-pacjentow/po-co-leczenie-zywieniowe (dostęp 26.01.2020).