Z osobą niedożywioną zwykle kojarzy się ktoś szczupły, a nawet wyniszczony. Tymczasem masa ciała nie jest głównym wyznacznikiem stanu odżywienia. W ten sposób nie należy oceniać szczególnie osób chorych: nadmierna masa ciała może być myląca, a niedożywienie u pacjentów onkologicznych może mieć niekorzystne skutki dla ich stanu zdrowia. Nawet u 16% otyłych, a 29% pacjentów onkologicznych z prawidłową masą ciała, można zaobserwować sarkopenię (ubytek masy mięśniowej), która jest konsekwencją niedożywienia. Jakie inne skutki niesie za sobą nieprawidłowy stan odżywienia u chorych na nowotwory? Czy ma to wpływ na przebieg leczenia? Odpowiedzi na te pytania znajdziesz w poniższym tekście. Dowiesz się także, jak sprawdzić swój stan odżywienia oraz jak zapobiegać powstawaniu niedożywienia.

Chudnięcie u osoby z nowotworem często postrzegane jest jako naturalny proces wynikający z obecności choroby. Nie jest to prawidłowe podejście. Spadek masy ciała u pacjenta onkologicznego powinien być sygnałem alarmującym. Szczególnie jeżeli nastąpił gwałtownie. Dlaczego tak ważna jest prawidłowa waga? Chudnięcie może oznaczać, że u chorego rozwija się niedożywienie, czyli przedłużający się stan niedoboru składników odżywczych prowadzący do zmiany składu ciała oraz pogorszenia fizycznych i psychicznych funkcji organizmu. Niedożywienie wpływa niekorzystnie na efektywność leczenia onkologicznego oraz rokowania pacjenta. Z tego powodu istotne jest regularne kontrolowanie masy ciała oraz stanu odżywienia, aby móc jak najwcześniej podjąć działania zapobiegawcze.

Masa ciała nie jest głównym wyznacznikiem stanu odżywienia

Spis treści:

  1. Niedożywienie organizmu podczas choroby nowotworowej – przyczyny
  2. Jakie są objawy niedożywienia podczas choroby onkologicznej?
  3. Prawidłowa waga w czasie choroby nowotworowej. Czym może skutkować nadmierna utrata masy ciała?
  4. Jak zbadać stan odżywienia?
  5. Czy można zapobiec niedożywieniu?
  6. Jak zapobiegać niedożywieniu?
  7. Czym jest leczenie żywieniowe?

Niedożywienie organizmu podczas choroby nowotworowej – przyczyny

Szacuje się, że objawy niedożywienia lub wyniszczenia występują u 30-85% pacjentów onkologicznych. Zdarza się, że pacjent przed zachorowaniem był prawidłowo odżywiony, ale obecność i rozwój nowotworu powodują zwiększenie zapotrzebowania na energię i białko. Niedostarczenie ich w odpowiednich ilościach może skutkować rozwojem niedoborów. W przypadku, gdy guz nowotworowy zlokalizowany jest w obrębie głowy, szyi lub w początkowych odcinkach układu pokarmowego, może utrudniać choremu przyjmowanie posiłków w takich ilościach, jak powinien. Im dłużej pacjent zjada mniej niż potrzebuje, tym wyższe ryzyko niedoborów pokarmowych w organizmie i rozwoju niedożywienia. Podczas leczenia przeciwnowotworowego: chemioterapii, radioterapii i chemioradioterapii mogą wystąpić działania niepożądane, takie jak biegunki czy wymioty. Zdarza się również, że dochodzi do czasowego uszkodzenia kubków smakowych. Pacjenci zgłaszają zaburzenia smaku i zapachu, które powodują niechęć do posiłków. Im dłużej trwają, tym wyższe prawdopodobieństwo rozwoju niedożywienia. Czasami przyczyny mają podłoże psychologiczne: sama świadomość bycia chorym na raka może powodować osłabienie nastroju i spadek apetytu. Obecność choroby nowotworowej często wymaga również modyfikacji diety i zwyczajów żywieniowych pacjenta. Nie zawsze zmiany te są akceptowane przez chorego, co może nasilać jego niechęć do zjadania posiłków.

Rozwój niedożywienia u pacjenta onkologicznego to proces złożony, który może mieć wiele powodów. Wyróżniamy 3 najczęstsze przyczyny powstawania niedożywienia u chorych na raka:

  • niedostateczne odżywienie naturalną drogą doustną (brak apetytu, głodzenie np. przed i po operacji, lokalizacja guza powodująca zablokowanie drogi pokarmu w przewodzie pokarmowym, anoreksja, depresja),
  • zwiększona utrata substancji odżywczych (zaburzenia wchłaniania lub trawienia, działania niepożądane leczenia: biegunki, wymioty),
  • zwiększone zapotrzebowanie na energię i białko, związane z obecnością lub rozwojem nowotworu.

Jakie są objawy niedożywienia podczas choroby onkologicznej?

Spadek wagi to często pierwszy objaw niedożywienia. Najpierw dochodzi do ubytku tkanki tłuszczowej, a w następnej kolejności masy mięśniowej. Ubytek mięśni jest bardzo niekorzystny dla pacjenta onkologicznego: zmniejsza jego sprawność fizyczną, ogranicza ruchomość i obniża skuteczność rehabilitacji.

Niedożywienie u chorego na raka powoduje także osłabienie układu odpornościowego. Efektem jest zwiększone ryzyko wystąpienia infekcji oraz wolniejsze gojenie ran.

Gorszy stan odżywienia może również wpływać na stan psychiczny chorego i jego nastawienie do leczenia.

Jeżeli w ciągu 1-3 miesięcy doszło do utraty 5% masy ciała to oznacza, że chory może być niedożywiony i należy wykonać dokładniejsze badania w tym kierunku. Inne symptomy, jakie powinny zwrócić naszą uwagę to:

  • osłabienie,
  • gorsze samopoczucie,
  • apatia, drażliwość,
  • bóle kostne i/lub bóle mięśniowe,
  • obrzęki,
  • gorsze gojenie się ran,
  • częstsze infekcje,
  • zaburzenia snu.

Prawidłowa waga w czasie choroby nowotworowej. Czym może skutkować nadmierna utrata masy ciała?

Spadek masy ciała u chorego z nowotworem może wywoływać efekt błędnego koła. Chory, odczuwając brak apetytu, zjada mniej. Z tego powodu nie dostarcza do organizmu potrzebnych ilości energii i składników odżywczych. Zaczyna chudnąć, tracąc zapasy tkanki tłuszczowej, a także mięśnie. To powoduje osłabienie układu odpornościowego i może wywołać konieczność przesunięcia terminu zaplanowanego leczenia (np. cykli chemioterapii). Przedłużające się leczenie działa niekorzystnie na samopoczucia pacjenta i może przyczynić się do rozwoju lub pogłębienia depresji. Osłabienie nastroju potęguje już istniejące problemy z apetytem i cały schemat się powtarza.

Schemat powstawania niedożywienia u pacjenta onkologicznego

Należy dążyć do tego, aby pacjent onkologiczny był prawidłowo odżywiony. Niedożywiony organizm może gorzej znosić skutki uboczne leczenia, być narażony na większą ilość powikłań pooperacyjnych, a także wolniejsze gojenie ran i dłuższą hospitalizację.

Nierozpoznane i nieleczone niedożywienie u pacjenta onkologicznego może prowadzić do wyniszczenia organizmu, czyli kacheksji nowotworowej.

Stan odżywienia jest więc bardzo ważnym elementem zarówno terapii, jak i rekonwalescencji. Nie oznacza to jednak, że w przypadku chorego z nadwagą lub otyłością trzeba rozpocząć odchudzanie. Wręcz przeciwnie, należy zadbać o to, żeby nie tracił masy ciała, a jego dieta była pełnowartościowa.

Jak zbadać stan odżywienia?

Aby skontrolować stan odżywienia organizmu bądź rozpoznać niedożywienie, należy wykonać badania biochemiczne: poziomu albuminy, prealbuminy, transferryny i całkowitej liczby limfocytów. Pomocne jest także wykonanie badań antropometrycznych – pomiaru masy ciała i wzrostu oraz obliczenie BMI, określenie zawartości tkanki tłuszczowej, wody i beztłuszczowej masy ciała w organizmie, a także zebranie wywiadu żywieniowego od pacjenta. Wszystkie te dane pomogą wykluczyć stan niedożywienia u chorego na raka, a w przypadku jego rozpoznania – podjąć właściwą interwencję żywieniową.

  • Jak obliczyć BMI?

Wykonaj proste działanie matematyczne – podziel swoją masę ciała przez kwadrat Twojego wzrostu. Otrzymany wynik odnieś do normy. To szybki i łatwy sposób, aby orientacyjnie ocenić stan odżywienia organizmu. BMI uwzględnia tylko 2 zmienne: wzrost i wagę, co jest zaletą, bo łatwo można obliczyć wynik, ale jednocześnie wadą, gdyż wskaźnik ten jest niedokładny. Nie ma zastosowania u dzieci, kobiet w ciąży, czy osób z mocno rozwiniętą masą mięśniową. Może dawać także niewiarygodnie wyniki u pacjentów, u których występują stany takie jak duży obrzęk czy wodobrzusze, które mogą zaburzać pomiar masy ciała. BMI powinno się traktować jako pomiar przesiewowy, a w celu dokładniej oceny masy ciała należy wykonać wyżej wspomniane badania biochemiczne.

tabela BMI jako wskaźnik stanu odżywienia

Zdarza się, że pacjenci z nadmierną masą ciała automatycznie zostają zakwalifikowani jako dobrze odżywieni. Nic bardziej mylnego. Należy pamiętać, że chorzy z nadwagą lub otyłością także mogą być niedożywieni.

Wyróżniamy 3 rodzaje niedożywienia związanego z chorobą nowotworową:

  1. Niedożywienie typu marasmus – jest spowodowane długotrwałym przyjmowaniem mniejszych ilość białka i energii niż wymaga tego zapotrzebowanie organizmu. Objawia się spadkiem masy ciała, osłabieniem, niedokrwistością i spowolnieniem pracy narządów. Występuje najczęściej o osób chorujących przewlekle np. na nowotwory. Nieleczony może prowadzić do wyniszczenia nowotworowego (kacheksji).
  2. Niedożywienie typu kwashiorkor – to stan ostrego niedoboru białkowo-kalorycznego, który może zagrażać życiu. U chorego pojawiają się: silny obrzęk, spadek poziomu albumin we krwi (hipoalbuminemia), niedokrwistość i zaburzenie gospodarki wodno-elektrolitowej. Do rozwoju tego typu niedożywienia może dojść po rozległej operacji. Kwashiorkor może występować także u osób z nadwagą lub otyłością. U takich osób, nie obserwuje się spadku masy ciała – jest on maskowany przez duży obrzęk, który pojawia się często w okolicy brzucha.
  3. Niedożywienie typu mieszanego – jest połączeniem obu powyższych. Chory ma niedobory białkowe i energetyczne oraz traci na masie. Występuje u niego obniżony poziom albumin, spadek odporności, zaburzenia wodno-elektrolitowe oraz nasilony stan zapalny.

Czy można zapobiec niedożywieniu?

Kluczem do uzyskania odpowiedniego stanu odżywienia pacjenta onkologicznego jest profilaktyka – zapobieganie powstawaniu niedoborów żywieniowych jeszcze na etapie rozpoznania choroby.

Jak zapobiegać ciężkiemu niedożywieniu i jego powikłaniom?
Wcześnie rozpoznawać i możliwie jak najszybciej rozpoczynać interwencję żywieniową.

Od 2011 roku u każdego pacjenta przyjętego do szpitala obowiązkowo powinna zostać przeprowadzona ocena stanu odżywienia, a rozpoznane niedożywienie należy leczyć zgodnie ze standardami leczenia żywieniowego w onkologii.  Do oceny stanu odżywienia wykorzystuje się ankiety: Subiektywną Globalną Ocenę Stanu Odżywienia (SGA — Subjective Global Assessment) lub formularz przesiewowej oceny ryzyka związanego z niedożywieniem NRS 2002 (Nutritional Risk Screening 2002). Oceny dokonuje się zaraz po przyjęciu do szpitala oraz kolejno co 14 dni. Jest to ważne, ponieważ niedożywienie może rozwinąć się na każdym etapie terapii: tuż po rozpoznaniu lub dalej, w okresie okołooperacyjnym czy podczas chemioterapii.

Jak zapobiegać niedożywieniu?

  • Regularnie kontroluj masę ciała i BMI. Spadki wagi o 5% w ciągu 1-3 miesięcy powinny być alarmujące i konsultowane z lekarzem.
  • Posiłki jedz często i regularnie, ale mniejsze porcje.
  • Dbaj o właściwe nawodnienie organizmu. Każdego dnia wypijaj 30-40 ml płynów na kilogram masy ciała. Pamiętaj jednak, aby nie pić w trakcie jedzenia. Płyny uzupełniaj między posiłkami.
  • W przerwach między głównymi posiłkami zjadaj przekąski np. budynie, kisiele, owoce, jogurty, smoothie lub musy. To dodatkowa porcja energii.
  • Zwiększ kaloryczność posiłków poprzez dodawanie do nich dodatkowej porcji tłuszczu. To najbardziej energetyczny ze wszystkich składników odżywczych, 1 g tłuszczu to 9 kcal. Dodaj łyżkę masła lub oliwy pod koniec gotowania do zup i sosów, śmietanę wykorzystuj do deserów, a do owsianki dosyp zmielone orzechy lub siemię lniane.
  • Jedz więcej produktów bogatych w białko np. chude mięso, ryby, białko jaja, a także sery twarogowe i produkty mleczne – wybieraj te pełnotłuste.
  • Staraj się myśleć o żywieniu nie jak o konieczności, ale czymś pozytywnym. Często przygotowuj ulubione dania, a ich zapasy zamrażaj – będą pod ręką, gdy przyjdzie na nie ochota. Miej w zasięgu rezerwę ulubionych przekąsek.
  • Na pół godziny przed posiłkiem wykonaj kilka czynności, które mogą pobudzić apetyt: wypij szklankę chłodnej wody, wyjdź na spacer lub wykonaj kilka ćwiczeń w domu, przewietrz pomieszczenie, w którym się znajdujesz.
  • Rozważ włączenie do diety specjalistycznych preparatów odżywczych dla osób chorych na nowotwory np. Nutridrink Protein. Możesz pić je między posiłkami jako przekąskę lub dodawać do potraw np. sosów, zup, koktajli.

Czym jest leczenie żywieniowe?

Leczenie żywieniowe w postaci preparatów odżywczych to pomoc dla pacjentów onkologicznych w zaspokajaniu codziennego zapotrzebowania na energię i niezbędne składniki odżywcze.

Zgodnie z wytycznymi POLSPEN (Polskiego Towarzystwa Żywienia Pozajelitowego, Dojelitowego i Metabolizmu) dieta pacjenta onkologicznego każdego dnia powinna dostarczać:

  • 35% energii z węglowodanów,
  • 30-50% energii z tłuszczów,
  • 15-20% energii z białek.

Jednocześnie ilość spożywanego białka powinna mieścić się w zakresie 0,8-1,5 g/kg masy ciała (m. c.), a zawartość energii w pożywieniu powinna wynosić 25-35 kcal/kg m. c. Dostarczenie takich ilości składników w tradycyjnych posiłkach może okazać się kłopotliwe dla chorego na raka. Szczególnie, jeżeli dokuczają mu zaburzenia smaku i zapachu, trudności z przełykaniem czy brak apetytu.

Wkomponowanie do codziennej diety preparatów odżywczych np. Nutridrink Protein pomaga pacjentom onkologicznym w łatwy sposób dostarczyć zalecaną porcję składników pokarmowych. Jedno opakowanie (125 ml) zawiera 18 g białka i 300 kcal. Zaleca się spożywanie 2 butelek dziennie przez minimum 14 dni i dłużej jako uzupełnienie diety.

Dbanie o dostarczenie do organizmu właściwie zbilansowanych posiłków to pierwszy krok w kierunku poprawy i utrzymania odpowiedniego stanu odżywienia. Jeżeli chory otrzymuje w posiłkach tyle energii i składników odżywczych, ile potrzebuje, to zmniejsza się ryzyko utraty masy ciała oraz rozwoju niedożywieniu. Należy jednak pamiętać, że zapotrzebowanie zmienia się na różnych etapach choroby i leczenia, a niedożywienie może rozwinąć się w każdym momencie. Dlatego wskazane jest kontrolowanie ilość przyjmowanych pokarmów i regularne ważenie osoby chorej. W razie potrzeby warto zwiększyć podaż produktów spożywczych oraz sięgnąć po pomoc specjalistów i specjalistycznych preparatów odżywczych.

 

Bibliografia:

  1. Arends J. et al. “ESPEN guidelines on nutrition in cancer patients” Clinical Nutrition 36 (2017), 11-48.

  2. Grzymisławski M. (2019), Dietetyka kliniczna, Wydawnictwo Lekarskie PZWL: Warszawa.

  3. Kłęk S., Jankowski M., Kruszewski WJ. et al. Clinical nutrition in oncology: Polish recommendations. Oncol Clin Pract 2015; 11: 172–188.

  4. Szczygieł B., Ukleja A. (2017), Niedożywienie związane z chorobą. Wydawnictwo Lekarskie PZWL: Warszawa.