Żywienie medyczne to żywność stworzona dla osób, które nie są w stanie przy pomocy zwykłych produktów spożywczych dostarczyć sobie wszystkich składników odżywczych w odpowiedniej ilości. Co to dokładnie jest żywienie medyczne, dla kogo jest przeznaczone, jak wygląda prawidłowe stosowanie oraz jakie niesie korzyści?

Spis treści:

  1. Co to jest żywienie medyczne – definicja
  2. Co to jest niedożywienie?
  3. U kogo możemy podejrzewać niedożywienie?
  4. Cel stosowania żywienia medycznego
  5. Konsekwencje niedożywienia
  6. Jak zapobiec niedożywieniu?
  7. O czym warto pamiętać stosując doustne preparaty odżywcze?
  8. Jakie wsparcie żywieniowe zastosować, jeśli chory nie może odżywiać się doustnie?
  9. Kto może skorzystać ze wsparcia żywieniowego?

Co to jest żywienie medyczne – definicja

Zgodnie z prawem żywienie medyczne należy do kategorii żywności specjalnego przeznaczenia medycznego (ang. Food for Special Medical Purposes – FSMP). Jest to kategoria żywności dedykowana szczególnej grupie konsumentów, jakimi są pacjenci wymagający specjalnego postępowania dietetycznego pod nadzorem lekarskim. Przy czym nie należy FSMP mylić z żywnością zaliczaną do kategorii „Suplementy diety”. Przynależność do kategorii żywności specjalnego przeznaczenia medycznego wymaga obiektywnych uzasadnień naukowych, że stosowanie określonego produktu u pacjentów z ograniczoną, upośledzoną lub zaburzoną zdolnością przyjmowania, trawienia, wchłaniania, metabolizowania lub wydalania zwykłej żywności lub niektórych składników odżywczych zawartych w tej żywności lub jej metabolitach, lub pacjentów z innymi uzasadnionymi medycznie wymaganiami żywieniowymi, przynosi im korzyść nieporównywalną ze stosowaniem zwyczajowej diety (włącznie z tradycyjnymi modyfikacjami jej składu lub konsystencji). Żywienie medyczne może być przeznaczone dla osób niedożywionych lub zagrożonych niedożywieniem.

Co to jest niedożywienie?

Niedożywienie to choroba i jest poważnym problemem w ochronie zdrowia, zarówno w krajach rozwiniętych jak i rozwijających się. Jest to stan organizmu będący skutkiem, zazwyczaj przedłużonego, niedoboru energii i/lub składników – odżywczych, zwłaszcza białka. Skutkiem niedożywienia jest zazwyczaj utrata masy ciała, ale też wiele innych, szerszych objawów np. osłabienie organizmu czy gorsza odporność.

U kogo możemy podejrzewać niedożywienie?

Przede wszystkim u osób, które w sposób niezamierzony utraciły powyżej 5-10% masy ciała w ciągu ostatnich 2-3 miesięcy. Taki ubytek masy ciała, nawet u osób otyłych, który nie wiąże się z intencjonalnym i planowanym odchudzaniem powinien wzbudzać niepokój i być skonsultowany u lekarza lub dietetyka klinicznego. Wstępne badanie przesiewowe dotyczące stanu odżywienia uwzględnia następujące elementy: BMI < 20,5; utratę masy ciała w ciągu ostatnich 3 miesięcy; zmniejszone przyjmowanie posiłków w ciągu ostatniego tygodnia, ciężką chorobę pacjenta na przykład pobyt w szpitalu. Jeżeli na 3 z 4 powyższych zagadnień odpowiadamy twierdząco konieczne jest wdrożenie przez lekarza wsparcia żywieniowego. Wsparcie żywieniowe w zależności od wskazań klinicznych może być prowadzone przez modyfikację tradycyjnej diety, dietę doustną wzbogacaną gotowymi do użycia doustnymi preparatami odżywczymi (np. Nutridrink) albo żywieniem dojelitowym lub pozajelitowym z wykorzystaniem sztucznych dostępów do przewodu pokarmowego.

Cel stosowania żywienia medycznego

Celem wsparcia żywieniowego jest profilaktyka niedożywienia lub  poprawa stanu odżywienia: przywrócenie funkcji komórek organizmu oraz odbudowa utraconych tkanek na skutek niedożywienia. Poprawa funkcji komórek pojawia się stosunkowo szybko, bo często w ciągu pierwszych kilkunastu dni od wdrożenia żywienia medycznego. Jest ona związana z uzupełnieniem niedoborów i poprawą czynności komórek. Komórki osoby wyniszczonej chłoną dostarczoną energię oraz aminokwasy podobnie jak odwodniona i sucha skóra chłonie krem odżywczy. Jednak podaż energii i białka u osoby niedożywionej powinna być zwiększana w sposób stopniowy i pod kontrolą lekarza.  Dlatego stwierdzając niedożywienie, interwencję żywieniową najlepiej jest prowadzić powoli z zastosowaniem żywności specjalnego przeznaczenia medycznego, jeżeli tradycyjna dieta lub jej wzbogacenie nie jest wystarczające. Odzyskanie przez chorego prawidłowej masy ciała może trwać miesiącami.

Konsekwencje niedożywienia

Konsekwencje niedożywienia mogą być poważne, dlatego najważniejsza jest profilaktyka.  Warto zapamiętać, że nie ma narządu i układu w organizmie człowieka, który nie zostałby dotknięty zaburzeniami w czasie trwania niedożywienia. Do objawów zaliczamy widoczną na pierwszy rzut oka niedowagę, wyniszczenie, zanik mięśni i tkanki podskórnej, zapadnięte oczy,  bladość skóry, przerzedzone owłosienie, wiotkość skóry. Skutkami niedożywienia ze strony układu krążenia jest zmniejszenie masy mięśnia sercowego, zmniejszenie objętości wyrzutowej serca, zaburzenia rytmu serca, a w przypadku układu oddechowego mamy do czynienia ze zmniejszeniem pojemności oddechowej i życiowej, częstszymi infekcjami. Zniszczeniu ulegają też narządy wewnętrzne: wątroba może zmniejszyć swoją masę, ulec stłuszczeniu, zanika szpik kostny, nerki ulegają zwapnieniu, obniża się libido, kobiety przestają miesiączkować, zwiększa się podatność na zakażenia, dochodzi do zaniku śluzówki przewodu pokarmowego, zmniejsza się ilość wydalanego soku żołądkowego oraz enzymów, zanikają komórki nerwowe co sprzyja apatii, depresji i demencji.

Jak zapobiec niedożywieniu?

Jeżeli chory jest w stanie jeść to interwencja żywieniowa powinna być rozpoczęta drogą doustną. Pierwszym krokiem jest zastosowanie doustnych preparatów odżywczych (ang. ONS – Oral Nutritional Supplements). Preparaty te składają się ze wszystkich (białko, węglowodany, tłuszcze, mikro, makroelementy, pierwiastki śladowe, witaminy) lub wybranych składników odżywczych dopasowanych do konkretnego schorzenia. Na przykład preparat Nutridrink Juice Style to doustny preparat odżywczy, wysokoenergetyczny, bezglutenowy, nie zawiera laktozy. Może być stosowany jedynie jako uzupełnienie diety. i. Z kolei  Nutridrink Skin Repair to bogatobiałkowy preparat odżywczy, który dzięki zawartości argininy, cynku i antyoksydantów wspiera proces gojenia odleżyn i innych trudno gojących ran, może wspierać chorych leżących, narażonych na powstawanie odleżyn. Doustne preparaty odżywcze mogą być kompletnymi źródłami wszystkich składników odżywczych i być stosowane jako jedyne źródło pożywienia lub mogą mieć formę diet niekompletnych, i zawierać tylko wybrane składniki odżywcze, wówczas służą do uzupełnienia diety.

O czym warto pamiętać stosując doustne preparaty odżywcze?

Doustne  preparaty odżywcze powinno się przyjmować przez czas i w ilościach określonych przez lekarza.  Preparat odżywczy np. Nutridrink można pić między głównymi posiłkami, powoli, małymi łykami. Można go również dodawać do posiłków, mieszać go z potrawami przygotowywanymi dla chorego. Co więcej, można również stosować niektóre preparaty jako jedyne źródło pożywienia, wówczas chory zgodnie z zaleceniem lekarza przyjmuje kilka butelek dziennie, w zależności od zapotrzebowania kalorycznego. Zwykle w miarę jak chory rozszerza swój codzienny jadłospis i jego stan się poprawia zmniejsza się ilość żywności medycznej. Czasami gotowy doustny preparat odżywczy podaje się co drugi dzień lub dwa, trzy razy w tygodniu, zawsze zgodnie z zaleceniem lekarskim.

Jakie wsparcie żywieniowe zastosować, jeśli chory nie może odżywiać się doustnie?

Najczęstszą formą żywienia medycznego jest żywienie doustne, jednak gdy chory nie może jeść i pić -podaje się specjalne diety płynne bezpośrednio do przewodu pokarmowego, a gdy to jest niemożliwe – odpowiednie mieszaniny żywieniowe podawane są do krwioobiegu organizmu. W przypadku osób, które nie mogą odżywiać się droga doustną, stosuje się żywienie dojelitowe czyli podaż odpowiednio przygotowanej diety przemysłowej przez zgłębniki do przewodu pokarmowego, potocznie zwane sondami. Stosowane obecnie zgłębniki do żywienia dojelitowego są giętkie, odporne na działanie enzymów i soków trawiennych, są cienkie i nie przeszkadzają pacjentowi w oddychaniu i normalnym funkcjonowaniu. Mogą być stosowane do kilku tygodni. Gastrostomia odżywcza to chirurgicznie wytworzone połączenie między przewodem pokarmowym, a skórą. Może być ona wytworzona podczas zabiegu endoskopii, wówczas wytworzona przetoka nosi nazwę przezskórnej gastrostomii endoskopowej (PEG) lub operacyjnie (gastrostomia klasyczna). Gastrostomia odżywcza typu PEG może być rozwiązaniem stosowanym przez wiele miesięcy, a nawet lat. Do zgłębników czy też do gastrostomii podaje się specjalnie opracowane diety przemysłowe o odpowiednim, stałym składzie. Jeżeli choremu nie można podawać diety do przewodu pokarmowego, wykorzystuje się jeszcze jedną drogę podania substancji odżywczych, mianowicie podanie specjalnie przygotowanych mieszanin odżywczych bezpośrednio do  układu krwionośnego pacjenta (żyły centralne lub obwodowe). Z tej metody korzysta się wówczas, kiedy u chorego nie ma opcji  żywienia do przewodu pokarmowego, na przykład w zespole krótkiego jelita, kiedy znaczna część jelita cienkiego chorego została usunięta na przykład w przebiegu ciężkich chorób zapalnych przewodu pokarmowego (choroba Leśniowskiego – Crohna) lub nowotworu przewodu pokarmowego.

Kto może skorzystać ze wsparcia żywieniowego?

Żywienie medyczne znajduje zastosowanie u osób, które z różnych przyczyn, nie są w stanie dostarczyć odpowiednich, pozwalających na pokrycie dobowego zapotrzebowania organizmu, ilości składników odżywczych wyłącznie za pomocą tradycyjnej diety. Wsparcie żywieniowe stosowane jest pod nadzorem lekarza i mogą z niego skorzystać m.in. osoby przygotowujące się do zabiegów operacyjnych, lub będących w okresie okołooperacyjnym, chorzy onkologiczni na wszystkich etapach leczenia onkologicznego, chorzy gastroenterologiczni, szczególnie te osoby, u których rozpoznano choroby zapalne jelit, marskość wątroby, zapalenie trzustki, chorzy z przewlekłą niewydolnością nerek, chorzy z zaburzeniami połykania oraz seniorzy, szczególnie z jadłowstrętem wieku starczego (to prawie 25% Europejczyków powyżej 65 roku życia), u których zastosowanie wsparcia żywieniowego w postaci doustnych preparatów odżywczych (np. Nutridrink) może zwiększyć spożycie energii, białka, a w konsekwencji utrzymać, a nawet poprawić stan odżywienia.

Referencje:

Żywienie kliniczne. Praktyczne zagadnienia pod redakcją Sylwii Małgorzewicz. Wydawnictwo Czelej. 2020. Farmakoterapia przez zgłębniki enteralne pod redakcją Anny Zmarzły. PZWL. 201. Doustne diety przemysłowe w zapobieganiu i leczeniu niedożywienia pod redakcją Anny Zmarzły. PTŻK 2017. Podstawy żywienia klinicznego. Edycja czwarta. L. Sobotka. Scientifica. 2013