Nieswoiste zapalenia jelit (NZJ) to grupa chorób coraz powszechniej występujących w krajach wysoko rozwiniętych. Jedną z dwóch najczęściej rozpoznawanych, obok Wrzodziejącego zapalenia jelita grubego (WZJG) jest Choroba Leśniowskiego-Crohna. Schorzenie w większości przypadków dotyczy jelita cienkiego, choć może występować w obrębie całego przewodu pokarmowego. Ma charakter przewlekły i przebiega z podziałem na okresy zaostrzeń oraz remisji. Upośledzenie funkcji przewodu pokarmowego utrudnia dostarczenie organizmowi niezbędnych składników odżywczych. W następstwie może dochodzić do utraty masy ciała, rozwoju niedożywienia i zaburzenia pracy układu odpornościowego, co powoduje nasilenie stanu zapalnego jelit, stanowiącego istotę choroby Leśniowskiego-Crohna. Poznaj rolę żywienia w terapii tego schorzenia.

Choroba Leśniowskiego-Crohna

Spis treści:

  1. Choroba Leśniowskiego-Crohna – charakterystyka
  2. Przyczyny choroby Leśniowskiego-Crohna
  3. Objawy choroby Leśniowskiego-Crohna
  4. Leczenie choroby Leśniowskiego-Crohna
  5. Dieta przy chorobie Leśniowskiego-Crohna

Choroba Leśniowskiego-Crohna – charakterystyka

Choroba Leśniowskiego-Crohna (w języku międzynarodowym nazywana potocznie chorobą Crohna) może dotyczyć każdej części przewodu pokarmowego (od jamy ustnej po odbyt), ale najczęściej występuje w końcowym odcinku jelita cienkiego – jelicie krętym (40-50% przypadków). Jednoczesne zajęcie jelita cienkiego i grubego występuje u 30-40% pacjentów, a zmiany wyłącznie w jelicie grubym obserwuje się u 20% chorych.

Proces zapalny najpierw obejmuje błonę śluzową (może być ona zaczerwieniona, pogrubiona, a występujące owrzodzenia mogą mieć różną formę i wielkość), ale stopniowo powiększa się na głębsze warstwy ściany przewodu pokarmowego prowadząc do jej zniszczenia i włóknienia oraz rozwoju powikłań, takich jak: zwężenia, ropnie oraz przetoki.

Charakterystyczną cechą schorzenia jest odcinkowe występowanie zmian zapalnych – części przewodu pokarmowego objęte chorobą są poprzedzielane zdrowymi fragmentami.

Schorzenie jest rozpoznawane przede wszystkim w wysoko rozwiniętych krajach Europy oraz Ameryki Północnej. Najczęściej chorują osoby młode w wieku 15-25 lat, nieco częściej kobiety. W państwach Unii Europejskiej zapadalność na chorobę Leśniowskiego-Crohna wynosi 5 na 100 tys. osób na rok.

Przyczyny choroby Leśniowskiego-Crohna

Dokładna przyczyna choroby Leśniowskiego-Crohna nie została jak dotąd poznana. Uważa się, że za rozwój choroby mogą odpowiadać 3 główne czynniki:

  • genetyczne – 5-10% pacjentów ma członka rodziny również cierpiącego na tę chorobę,
  • środowiskowe – choroba występuje częściej na terenach uprzemysłowionych i u osób, których dieta obfituje w nasycone kwasy tłuszczowe, cukier, a także wśród palaczy tytoniu i osób narażonych na przewlekły stres,
  • immunologiczne – przypuszcza się, że zaburzenia mikroflory jelitowej mogą przyczyniać się do nasilonego pobudzenia komórek układu odpornościowego, które wytwarzają prozapalne substancje wywołujące zapalenie jelit..

Objawy choroby Leśniowskiego-Crohna

Przebieg choroby Leśniowskiego-Crohna ma charakter wieloletni, z okresami zaostrzeń (manifestacji objawów) i remisji (tzw. uśpienia choroby). Zmiany kliniczne (tj. stan zapalny, owrzodzenie błony śluzowej, zwężenia czy przetoki) występujące w przebiegu choroby Crohna objawiać się mogą u pacjenta m.in. poprzez:

  • utratę apetytu,
  • bóle brzucha,
  • biegunkę,
  • wymioty,
  • wzdęcia,
  • utratę masy ciała,
  • bóle głowy,
  • umiarkowaną gorączkę,
  • uczucie ogólnego zmęczenia.

W chorobie Crohna może występować wiele różnych objawów, często są niespecyficzne, a dodatkowo nie wszystkie muszą pochodzić z układu pokarmowego. U tych osób, u których schorzenie dotyczy także innych narządów (np. stawów, skóry, serca oraz oczu), dolegliwości z tych lokalizacji mogą wystąpić jako pierwsze, wcześniej niż objawy ze strony układu pokarmowego lub towarzyszyć innym etapom choroby.

Leczenie choroby Leśniowskiego-Crohna

Choroba Leśniowskiego-Crohna jest to choroba przewlekła i nieuleczalna, nie oznacza to jednak, że nasilenie choroby przez cały czas jest takie same. Etapy zaostrzenia oraz remisji trwają naprzemiennie przez całe życie, dlatego celem leczenia jest osiągnięcie takiego stanu, w którym zaostrzenia będą występowały jak najrzadziej, a tym samym przeważały będą okresy „uśpienia choroby”, które pozwalają choremu na zachowanie jak najdłużej jak najwyższej jakości życia osobistego, zawodowego oraz społecznego.

Chcąc uzyskać taki rezultat, podejmuje się działania mające na celu zmniejszenie stanu zapalnego, utrzymywanie prawidłowej funkcji jelit (lub innego miejsca, w którym występuje choroba) oraz zapobieganie powstawaniu powikłań. Postępowanie terapeutyczne jest dostosowywane do lokalizacji zmian zapalnych i stopni zaawansowania choroby, może obejmować: leczenie farmakologiczne – przeciwzapalne, immunosupresyjne oraz antybiotykoterapię. W niektórych przypadkach niezbędne są zabiegi chirurgiczne. Wśród nowoczesnych metod postępowania coraz większe zastosowanie ma leczeni biologiczne, polegające na podaniu specjalnych białek (przeciwciał) mających silne działanie przeciwzapalne.

W terapii choroby Crohna ważne jest także zaprzestanie palenia tytoniu (zmniejsza ryzyko zaostrzenia choroby u osób palących) oraz interwencja dietetyczna mająca na celu m.in.: uzupełnianie niedoborów pokarmowych, zapobieganie odwodnieniu i niedożywieniu.

Dieta przy chorobie Leśniowskiego-Crohna

Choroba obejmuje głównie układ pokarmowy, a to oznacza, że funkcje tego narządu w obszarach zmienionych przez chorobę będą zaburzone. Konsekwencją występujących dolegliwości mogą być większe straty składników odżywczych (ze względu na biegunki, wymioty i upośledzone wchłanianie w jelicie) oraz zmniejszone spożycie pokarmów przez chorego (z powodu utraty apetytu, bólów brzucha, wzdęć). U wielu chorych obserwuje się anemię (niedokrwistość) wywołaną niedoborem żelaza, witaminy B12 lub kwasu foliowego, a także deficyty innych składników odżywczych np. witaminy D, magnezu czy potasu. Stosowanie leków sterydowych często prowadzi do zmniejszonego wchłaniania wapnia, czego konsekwencją może być osteoporoza.

W okresie zaostrzenia choroby zapotrzebowanie na białko wzrasta, w porównaniu do zapotrzebowania osoby zdrowej i wynosi 1,2-1,5 g/kg masy ciała/dobę (u zdrowych dorosłych zapotrzebowanie wynosi ok. 0,8 g/kg mc/dobę).Jest to związane  z toczącym się procesem zapalnym, co dodatkowo może pogłębiać niedobory.

Zapotrzebowanie na energię (kalorie) u pacjentów z chorobą Crohna jest podobne do zapotrzebowania osoby zdrowej – choć wydatek energetyczny w fazie zaostrzenia choroby może wzrastać z uwagi na toczący się stan zapalny, to jednocześnie może spadać poziom aktywności fizycznej, dlatego przyjmuje się, że całkowite zapotrzebowanie energetyczne nie zmienia się. Należy jednak tutaj zaznaczyć, iż osoby chore, szczególnie w fazie zaostrzenia, często nie spożywają wystarczających ilości pożywienia, aby pokryć swoje dzienne zapotrzebowanie na kalorie, co może zaburzać całkowity bilans energetyczny organizmu i prowadzić do utraty masy ciała.

Szacuje się, że 20-85% pacjentów dotkniętych chorobą Leśniowskiego-Crohna może być niedożywiona, dlatego bardzo ważne jest dokonanie przez lekarza oceny stanu odżywienia pacjenta w momencie diagnozy, a następnie jego dalsze monitorowanie.. Niedożywienie niekorzystnie wpływa m.in. na funkcjonowanie układu odpornościowego, co skutkuje większą podatnością na powstawanie stanów zapalnych w jelitach. Oznacza to, że okresy zaostrzeń choroby są częstsze i trwają dłużej. Z tego względu dbałość o poprawę stanu odżywienia pacjenta z chorobą Crohna jest niezwykle ważne. Warto również wspomnieć o tym, iż nie tylko pacjenci z niedowagą są to pacjenci niedożywieni, również osoby z nadmierną masą ciała mogą być niedożywione, co objawia się zmianami w składzie ciała – spadkiem ilości beztłuszczowej masy ciała (tkanki mięśniowej), a wzrostem zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie. U pacjentów z chorobami zapalnymi jelit, często taki stan rozwija się wraz z upływem czasu, co może być związane ze stosowaniem niezdrowej diety, znacznym spadkiem aktywności fizycznej, zwiększonym tempem metabolizmu białka w organizmie i stosowanymi lekami.

Sposób żywienia osoby z chorobą Leśniowskiego-Crohna jest uzależniony od stadium – tego czy jest on w danym momencie w zaostrzeniu czy w remisji. Zalecane do spożycia produkty będą wówczas różne. Jednakże w obu sytuacjach dieta powinna być pełnowartościowa, czyli dostarczająca wszystkie niezbędne składniki odżywcze oraz energię w ilości pokrywających zapotrzebowanie. Zaleca się, aby każdy pacjent z chorobą Leśniowskiego-Crohna był w stałej współpracy z dietetykiem klinicznym, który dopasuje indywidualnie dietę do występujących w danym momencie dolegliwości i preferencji pacjenta.

Jeżeli pokrycie zapotrzebowania na składniki odżywcze nie jest możliwe tradycyjną dietą, nawet po modyfikacjach dietetycznych, konieczne może okazać się zastosowanie żywienia medycznego, gdyż tacy pacjenci mają zwiększone ryzyko rozwoju niedożywienia lub już są niedożywieni. Lekarz  w pierwszej kolejności może zalecić doustne preparaty odżywcze, aby uzupełnić dietę w energię i białko oraz pozostałe składniki odżywcze.

  • Zaostrzenie choroby Leśniowskiego-Crohna

W okresie nasilenia stanu zapalnego jelit, wiążącego się z uciążliwą biegunką, wymiotami i innymi dolegliwościami ze strony układu pokarmowego, a często także z niechęcią do jedzenia, gdy żywienie doustne nie jest możliwe lub jest niewystarczające do pokrycia zapotrzebowania organizmu na składniki odżywcze, koniecznie może okazać się wprowadzenie, pod kontrolną lekarza, żywienia dojelitowego lub pozajelitowego za pomocą specjalistycznych diet przemysłowych.

Powrót do żywienia doustnego jest zalecany najszybciej, gdy to możliwe. Chorym podaje się wówczas pokarmy ubogoresztkowe, czyli zawierające jak najmniejszą ilość błonnika, który nasila pracę jelit poprzez mechaniczne drażnienie błony śluzowej jelit. Na początku mogą to być biszkopty,kleiki, kasza manna na wodzie, jasne pieczywo, drobny makaron, biały ryż, gotowane warzywa. Niezbędne jest także zapewnienie pełnowartościowego białka – do diety należy włączyć chude mięso, ryby, nabiał (zazwyczaj niezawierający laktozy np. bez laktozowe jogurty, kefiry), oleje roślinne, masło, by zapewnić pacjentowi odpowiednią ilość białka i energii. Należy unikać produktów zbożowych pełnoziarnistych, surowych warzyw (szczególnie wzdymających), kwaśnych owoców cytrusowych.

  • Remisja choroby Leśniowskiego-Crohna

W okresie remisji choroby nie trzeba przestrzegać żadnej specjalnej diety. Powinna ona być jak najbardziej zbliżona do zaleceń dla osoby zdrowej – urozmaicona i oparta na zasadach zdrowego żywienia, ewentualnie z wykluczeniem lub ograniczeniem produktów, które pacjent może źle tolerować. To, które pokarmy nasilają dolegliwości jelitowe, chory jest w stanie zaobserwować samodzielnie. Najczęściej należą do nich:
– napoje alkoholowe oraz słodkie napoje gazowane,
– kawa, herbata, czekolada,
– słodycze,
– ostre przyprawy (np. curry, papryka, czosnek, ocet),
– mleko i jego przetwory,
– produkty wysokobłonnikowe (pieczywo pełnoziarniste, grube kasze, otręby, niektóre warzywa i owoce),
– warzywa wzdymające (fasola, groch, bób, kapusta),
– czerwone mięso,
– potrawy ciężkostrawne: smażone, wysoko przetworzone bogate w tłuszcz i cukier np. dania typu fast-food.

Czasem tolerancja określonego produktu zależy od stopnia jego rozdrobnienia lub sposobu przygotowania. Przykładowo, niektóre surowe warzywa czy owoce mogą wywoływać bóle brzucha i wzdęcia, ale w formie ugotowanej czy upieczonej nie powodują dolegliwości. W szczególności poleca się gotowanie na parze, gdyż ta metoda przyrządzania posiłków powoduje mniejszy ubytek składników odżywczych, w szczególności cennych witamin i składników mineralnych, w stosunku do potraw przygotowywanych tradycyjnymi sposobami.

  • Nietolerancja laktozy i glutenu

Mleko jest dobrym źródłem wapnia, ale pacjenci z chorobą Leśniowskiego-Crohna w okresie zaostrzenia zwykle nie mogą go spożywać, gdyż wywołuje bóle brzucha, nadmiar gazów jelitowych, biegunkę, a czasem także wymioty. Przyczyną dolegliwości jest nietolerancja cukru mlecznego, czyli laktozy. Wynika ona z niedoboru enzymu (laktazy), który rozkłada ten cukier. Ilość dostępnej laktazy ulega obniżeniu, gdyż jest ona produkowana w jelicie cienkim – miejscu, które w chorobie Leśniowskiego-Crohna jest zazwyczaj objęte stanem zapalnym. W przypadku nietolerancji laktozy należy unikać przede wszystkim: mleka, twarogów, serów twardych, lodów. Natomiast często zdarza się, że można spożywać fermentowane produkty mleczne, takie jak kefiry czy jogurty, ponieważ zawierają mniej laktozy, gdyż częściowo została ona rozłożona przez bakterie podczas procesu fermentacji. W sklepach dostępne są również specjalnie oznaczone produkty bezlaktozowe (mleko, sery i wiele innych), po które warto sięgać, w celu zapewnienia organizmowi odpowiedniej podaży wapnia.

W okresie remisji,  produkty mleczne (zawierające laktozę) można wprowadzać stopniowo z powrotem do diety zaczynając od małych ilości np. pół małego jogurtu czy 1/4 szklanki mleka do płatków

U pacjentów z chorobą Leśniowskiego-Crohna częściej niż w populacji ogólnej dochodzi do rozwoju celiakii (trwałej nadwrażliwości na gluten). Dodatkowo w fazie zaostrzenia może wystąpić przejściowa nietolerancja glutenu, spowodowana częściowym lub całkowitym zanikiem kosmków jelitowych będącym efektem niszczenia błony śluzowej jelit w przebiegu choroby Crohna. U takich chorych oprócz stosowania leków, konieczna jest także dieta bezglutenowa. Gluten to grupa białek znajdująca się w zbożach, takich jak: pszenica (także orkisz, płaskurka, samopsza), jęczmień, żyto i zwykły niecertyfikowany owies (zanieczyszczony glutenem). Koniecznie jest zatem wyeliminowanie ich z diety oraz wszystkich produktów z ich dodatkiem.
Chorzy, u których nie stwierdzono celiakii, ani nietolerancji glutenu, nie muszą rezygnować z jego obecności w diecie. Diety bezglutenowej nie należy stosować profilaktycznie.

  • Utrzymywanie prawidłowego stanu odżywienia

Ogromnym wyzwaniem dla pacjentów z chorobą Leśniowskiego-Crohna jest zapobieganie utracie masy ciała i niedoborom pokarmowym. Przyjmowane składniki odżywcze mogą być bowiem tracone ze względu na występujące dolegliwości. Dlatego stosowanie diet eliminacyjnych i rezygnowanie z jakichkolwiek produktów nie jest wskazane, jeżeli nie ma ku temu podstaw medycznych.

Dieta powinna pokrywać zapotrzebowanie energetyczne (kaloryczne) chorego oraz dostarczać wszystkie makro- i mikroelementy według zaleceń. Należy zwrócić szczególną uwagę na odpowiednią podaż białka (na które zapotrzebowanie w fazie zaostrzenia choroby wzrasta), a także żelaza, witamin: B12 i kwasu foliowego, niezbędnych do tworzenia krwinek czerwonych, a także witaminy D, cynku i wapnia, gdyż są to te składniki, których niedobory u osób z chorobą Crohna stwierdza się najczęściej.

Utrzymywanie prawidłowego stanu odżywienia przez osoby z choroba Leśniowskiego-Crohna sprzyja łagodzeniu stanu zapalnego, występowaniu częściej i dłużej trwających okresów remisji, mniejszej ilości powikłań i lepszej jakości życia.