Apetyt warunkuje przyjmowanie posiłków. Jego funkcja polega na rozpoczęciu jedzenia, gdy poziom energii (kalorii) jest niski, zapasy ulegają wyczerpaniu, lub gdy organizm traci swoją masę. Z apetytem nierozerwalnie związane jest uczucie sytości, które ogranicza apetyt i chroni nas przed niekontrolowanym przyjmowaniem pokarmu. Mechanizmy biologiczne odpowiedzialne za regulację apetytu i sytości są ściśle ze sobą połączone, zlokalizowane są one w podwzgórzu, części naszego mózgu, kontrolują one przyjmowanie pokarmu oraz naszą masę ciała. To właśnie do podwzgórza są wysyłane informacje na temat ilości tkanki tłuszczowej i wydatkowanej energii.

Spis treści:

  1. Regulacja apetytu
  2. Zaburzenia apetytu związane z wiekiem
  3. Zaburzenia apetytu – depresja
  4. Zaburzenia apetytu - bulimia
  5. Zaburzenia apetytu - anoreksja
  6. Zaburzenia apetytu – co robić?

Regulacja apetytu

Zdrowe osoby potrafią precyzyjnie dopasować ilość przyjmowanego pokarmu do swoich wydatków energetycznych. Wśród ludzi jedzenie jest złożonym procesem regulowanym zarówno przez czynniki biologiczne, jak i poznawcze (emocjonalne). Rozpoczynanie przyjmowania pokarmów determinują dwa bodźce: głód, który odzwierciedla potrzebę uzupełnienia kalorii/ składników odżywczych oraz apetyt.

Apetyt to odczucie wynikające ze sfery poznawczej. Odzwierciedla ono chęć przyjmowania określonego pokarmu.  Apetyt jest związany ze smakiem, zapachem, strukturą, pokarmu oraz doświadczeniami, które zdobyliśmy w przeszłości w związku z jedzeniem.

Zaburzenia apetytu związane z wiekiem

Jednym z częstych objawów starzenia się organizmu jest zanik apetytu.  Może być wywołany wieloma czynnikami – mniejszym wydzielaniem enzymów, wolniejszym procesem trawienia, ubytkami w uzębieniu czy też nieodpowiednio dostosowaną dietą do preferencji i potrzeb. Zmniejsza się też ilość hormonów odpowiedzialnych za łaknienie oraz pogarsza się zmysł smaku i powonienia. Może to objawiać się brakiem apetytu lub szybkim odczuwaniem sytości – nawet po zjedzeniu niewielkich porcji.

Brak apetytu w podeszłym wieku może być też związany z nieprawidłowościami pracy układu pokarmowego i może być symptomem choroby. Niechęć do jedzenia może też odzwierciedlać zły stan psychiczny – nierzadko powodem jest depresja.

Braku apetytu nie należy lekceważyć, ponieważ w dalszej perspektywie może doprowadzić do niedożywienia. Warto zwrócić uwagę na przyczynę braku apetytu i wpierw zadziałać w tym obszarze np. podawać mniejsze porcje a bardziej odżywczych dań, zadbać o aktywność fizyczną, nie stosować zbyt restrykcyjnej diety (uwzględnić o różnorodność i preferencje – nie wszyscy seniorzy muszą jeść posiłki bez soli czy lekkostrawne), zadbać o dopasowanie protezy, umówić się w tym celu na wizytę u specjalisty, jeśli podejrzewamy  że przyczyną może być choroba czy depresja. A w momencie, gdy sama modyfikacja tradycyjnej diety u starszego pacjenta nie wystarczy – skonsultować z lekarzem uzupełnienie jadłospisu o doustne preparaty odżywcze np. Nutridrink , które mają skoncentrowany skład – zawierają niezbędne składniki odżywcze w małej objętości, łatwej do wypicia.

Z drugiej strony niektóre starsze osoby, mimo regularnych posiłków odczuwają ciągle głód – domagają się przekąsek między posiłkami a nawet podjadają w nocy. Jednym z powodów może być współwystępowanie chorób jak Alzheimer czy demencja starcza – osoby takie zapominają, że zjadły. Czasem bywa, że starsi „zajadają” swoje problemy i stres a także nudę – warto więc poświęcić im więcej uwagi i zająć czas spacerami, rozmową i interesującym hobby.

 

Zaburzenia apetytu – depresja

Analizując zaburzenia apetytu na tle psychicznym nie sposób pominąć zaburzeń depresyjnych. Takie objawy, jak: zmęczenie, bezsenność, brak apetytu, chudnięcie, mogą być pochodną zarówno choroby somatycznej, jak i zaburzeń nastroju. Klasycznymi objawami depresji są: obniżony nastrój (smutek, przygnębienie, rozpacz, zobojętnienie), które może podlegać małym wahaniom z dnia na dzień, zwykle niezależnym od bieżących wydarzeń, utrata zainteresowań i zdolności do odczuwania przyjemności, zmniejszenie energii związane ze wzmożoną męczliwością (nawet po małym wysiłku), skutkujące zmniejszoną aktywnością oraz spowolnieniem ruchowym. Do zdiagnozowania depresji konieczne jest występowanie co najmniej dwóch z wyżej wymienionych objawów i ich utrzymywanie się przez co najmniej dwa tygodnie. Do często spotykanych, dodatkowych objawów należą: osłabienie koncentracji i uwagi, niska samoocena, poczucie winy,  pesymistyczne, czarne widzenie przyszłości,  myśli, tendencje i próby samobójcze, zaburzenia snu (zwłaszcza płytki, przerywany sen, połączony z wczesnym wybudzaniem się i niemożnością ponownego uśnięcia),  zmniejszony apetyt (spadek masy ciała), obniżenie popędu płciowego. Zmniejszony apetyt towarzyszy też wielu chorobom somatycznym na przykład chorobom układu pokarmowego (chorobie wrzodowej dwunastnicy lub żołądka, chorobie Leśniowskiego-Crohna, alergiom pokarmowym), chorobom  układu oddechowego (na przykład przewlekłej obturacyjnej chorobie płuc), chorobom nowotworowym, a także starzeniu się.

W różnicowaniu przyczyny braku apetytu, czy ma ono podłoże somatyczne czy też psychiczne bierze się pod uwagę wiek pacjenta, obciążenia rodzinne. Pacjenci oddziałów somatycznych są z reguły starsi, bez obciążenia chorobami afektywnymi w rodzinie i depresji w wywiadzie, a ich objawy depresyjne są mniej nasilone. W przypadku braku apetytu w przebiegu depresji nie warto leczyć go osobno – wystarczy wyleczyć depresję, jednocześnie monitorując czy stan odżywienia jest właściwy, czy brak apetytu nie powoduje ryzyka niedożywienia. Skuteczne leczenie depresji wpływa na poprawę apetytu i wzrost masy ciała.

Zaburzenia apetytu - bulimia

Myśląc o zaburzeniach odżywiania w na tle psychicznym szybko na myśl przychodzą dwa zaburzenia odżywiania należące do grupy zespołów behawioralnych: bulimia  i jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa). W obu przypadkach głównym problemem jest nieprawidłowy stan odżywienia i złe nawyki żywieniowe, z czego zaburzenia apetytu są widoczne w bulimii.  Bulimia nervosa (BN) zwana także żarłocznością psychiczną  to zaburzenie odżywiania charakteryzujące się powtarzającymi się napadami objadania się, po których występują zachowania kompensacyjne. Wyróżnia się dwa typy bulimii:
1) „przeczyszczający” – w czasie epizodu bulimii prowokowane są wymioty lub nadużywane środki przeczyszczające;
2) „nieprzeczyszczający” – charakteryzujący się przejawianiem niewłaściwych zachowań takich jak: głodzenie się czy bardzo intensywne ćwiczenia fizyczne, ale bez prowokowania wymiotów.

W patomechanizmie bulimii sugeruje się, że osoby, które się objadają nie kontrolują swojego apetytu i przyjmują pokarm w stresujących sytuacjach, aby zredukować lęki i niepokój. Ignorują ośrodek apetytu i sytości w poszukiwaniu krótkotrwałej gratyfikacji, która polega na nadmiernym spożywaniu pokarmów pomimo braku odczuwania głodu a wypróżnienie się i wymioty  są sposobem na obniżenie lęku spowodowanego objadaniem się.

W leczeniu bulimii stosuje się terapię poznawczo- behawioralną oraz terapię żywieniową. Terapia żywieniowa ma na celu normalizację masy ciała i poprawę stanu odżywienia, a jej planowanie powinna poprzedzać ocena sposobu żywienia, stanu odżywienia oraz zapotrzebowania na energię i podstawowe składniki pokarmowe.  W trakcie leczenia pacjenci powinni zaprzestać stosowania diet odchudzających. Zalecana dieta powinna składać się z trzech posiłków oraz jednej lub kilku przekąsek w ciągu dnia. Dziennie zapotrzebowanie energetyczne powinno chronić przed uczuciem pojawienia się głodu. Ważnym elementem terapii jest stworzenie odpowiedniej listy wymienników poszczególnych produktów posiadających podobne wartości energetyczne i uwzględniające także zakazane/dozwolone produkty co ma przeciwdziałać monotonii diety, wpływając pozytywnie na apetyt i zmniejszać napady objadania się i uczucia niedosytu „zakazanych” potraw. Bulimicy znacznie łatwiej redukują napady objadania się, jeśli ich posiłki zapewniają uczucie sytości związane z odpowiednią gęstością odżywczą. Wydaje się, że osoby chorujące na bulimię pozytywniej reagują na używanie terminu gęstość odżywcza niż kalorie. Słowa takie jak „kalorie, liczba kalorii” u osób chorujących na bulimię zwiększają poziom lęku. Warto wiedzieć, że absorpcja  składników odżywczych po zastosowaniu środków przeczyszczających jest mniejsza zaledwie o 12%, a utrata masy ciała to efekt przede wszystkim odwodnienia organizmu.

Zaburzenia apetytu - anoreksja

Drugą chorobą z kręgu zaburzeń odżywania, gdzie tło psychiczne odgrywa znaczącą rolę jest jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa).  Jadłowstręt psychiczny charakteryzuje się świadomą i celową utratą masy ciała poprzez ograniczanie przyjmowania pokarmów niezwiązane z brakiem apetytu oraz intensywne ćwiczenia fizyczne, stosowanie środków przeczyszczających i odwadniających. Nieodłącznym elementem obrazu choroby jest zaburzenie postrzegania kształtu własnego ciała. W efekcie dochodzi do złożonej dysfunkcji układu endokrynnego i licznych zaburzeń metabolicznych. Jeszcze raz warto zwrócić uwagę, że ta choroba nie wiąże się z brakiem apetytu, ale celowym i świadomym odmawianiem przyjmowania pokarmów w celu redukcji masy ciała. U chorych może występować lęk przed otyłością i  jest to jedna z głównych przyczyn rozpoczęcia odchudzania. W leczeniu uwzględnia się psychoterapię, leczenie farmakologiczne (m.in. leki antydepresyjne) oraz wsparcie żywieniowe.

Kolejnym przykładem zaburzeń apetytu na tle psychicznym jest syndrom nocnego jedzenia (NES). Jest to zaburzenie objawiające się wzmożonym apetytem w porze nocnej. Jedną z głównych cech NES jest spożycie przynajmniej 50% dziennego zapotrzebowania energetycznego po wieczornym posiłku, po godzinie 19.00. Pacjenci z NES przejawiają nastroje depresyjne wraz z upływem dnia, skarżą się na zmęczenie, napięcie psychiczne, niepokój, rozstrojenie nerwowe i poczucie winy. NES współwystępuje z objawami lękowymi, innymi zaburzeniami jedzenia oraz prowadzi do obniżenia psychicznej jakości życia. W jego leczeniu uwzględnia się również leki antydepresyjne.

Zaburzenia apetytu – co robić?

Jak widać zaburzenia apetytu na tle psychicznym mogą mieć wiele przyczyn. Ważne jest odkrycie czy
u jego źródła  rzeczywiście leży choroba psychiczna czy może choroba somatyczna. Ustalenie przyczyny pozwala na odpowiedni dobór terapii. W przypadku zaburzeń apetytu na tle psychicznym częściej sięga się po psychoterapię, leki antydepresyjne lub podejmuje się interwencję żywieniową niż podaje się leki pobudzające apetyt takie jak megestrol, który głównie znajduje zastosowanie w leczeniu braku łaknienia lub utraty masy ciała
w przebiegu choroby nowotworowej. A w momencie, gdy dostarczenie właściwych ilości składników odżywczych za pomocą tradycyjnej diety jest trudne lub niemożliwe – warto skonsultować z lekarzem podawanie doustnych preparatów odżywczych.

 

Na podstawie:

  1. Znaczenie interwencji żywieniowej w psychoterapii poznawczo behawioralnej w bulimii.
    Psychiatria i Psychoterapia 2011, Tom 7, Nr 2-3: s.7-21. Sandra Gustek, Mariusz Jaworski 17a96239-e68b-4ead-a9fd-f8cf5b1ed87d-wcag.pdf
  2. Kogo może dotyczyć anorexia nervosa? Analiza materiału własnego Who may become a victim of anorexia nervosa? Analysis of own’s group Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2006, tom 2, nr 2, s. 43–49
  3. Mariusz Jaworski, Paulina Krupińska, Zespół jedzenia nocnego w cukrzycy typu 2. Diabetologia Kliniczna 2012, tom 1, nr 1.
  4. Podstawy żywienia klinicznego. Edycja czwarta. L. Sobotka. Scientifica. 2013.