Nowotwór złośliwy, nazywany także potocznie rakiem, jest chorobą, w której komórki organizmu rozwijają się w sposób niekontrolowany i tworzą zmiany nowotworowe, najczęściej w postaci guzów. Te zmiany nowotworowe mogą niszczyć sąsiednie tkanki i narządy oraz przenosić się na inne części ciała za pośrednictwem krwi lub układu chłonnego. Nowotwór złośliwy może występować w różnych częściach ciała i w różnych formach, charakteryzuje się nieregularnym wzrostem komórek, który pozostaje poza kontrolą organizmu.

Spis treści:

  1. Jak dochodzi do powstania nowotworu?
  2. Jaki jest podział nowotworów?
  3. Jakie są objawy nowotworu złośliwego?
  4. Epidemiologia nowotworów w Polsce.
  5. Jak rozpoznaje się nowotwór złośliwy?
  6. Czy można zagłodzić nowotwór?
  7. Leczenie i rokowanie w nowotworze złośliwym

Jak dochodzi do powstania nowotworu?

Najlepiej opisaną przyczyną powstania zmian nowotworowych są błędy w zapisie i odczycie komórkowego DNA (materiału genetycznego każdej komórki). Na  skutek tych błędów dochodzi do unieśmiertelniania pewnej grupy komórek, które dzielą się bez ograniczeń i możliwości zahamowania tego procesu. Nieograniczony podział komórek, który nie podlega kontroli, powoduje powstanie masy tkankowej – nowotworu, a gdy jego  komórki tracą kontakt z podłożem, na którym się znajdują, dochodzi do tworzenia się przerzutów. Proces powstania tych zmian nosi nazwę kancerogenezy. Proces nowotworzenia jest skomplikowanym procesem zwykle zajmującym lata. Wydaje się, że aż 80% przypadków powstawania nowotworu jest spowodowanych zadziałaniem czynnika zewnętrznego takiego, jak promieniowanie, rakotwórcze substancje chemiczne, zakażenie określonym wirusem.
Do całego procesu mogą również predysponować pewne skłonności genetyczne. Nie można jednak powiedzieć, że nowotwór jest dziedziczną chorobą genetyczną. Proces nowotworzenia, czyli kancerogenezy, składa się z kilku etapów, pierwszym z nich jest inicjacja. Jest to pojedyncza mutacja w komórce, błąd w kodzie genetycznym, jeśli  nie zostanie ona wychwycona na czas przez organizm oraz zniszczona przez mechanizmy naprawcze komórki, to może doprowadzić do powstania nowotworu. W czasie drugiej fazy kancerogenezy – promocji – następuje pogorszenia funkcji komórki, białka komórki przestają spełniać właściwe funkcje (jak reperacja DNA), dochodzi do dalszych niekontrolowanych mutacji. Powstaje populacja nowych komórek,  nowotwór w początkowym stadium rozwoju, kiedy komórki rakowe nie przekraczają błony podstawnej nabłonka. Na tym etapie wykryta zmiana jest jeszcze niegroźna, gdyż daje szansę na całkowite wyleczenie poprzez jej usunięcie (p.. usunięcie dysplazji, czyli nieprawidłowo wyglądających komórek np. szyjki macicy, czy usunięcie polipów jelita grubego za pomocą endoskopu). W przeciwnym przypadku może dojść do jej zezłośliwienia. Trzeci etap kancerogenezy to progresja. Jest ona zaawansowanym i trudnym zjawiskiem. Rosnący nowotwór wytwarza substancje, które powodują wzrost w jego obrębie naczyń krwionośnych, które zaopatrują go w tlen i substancje odżywcze. Nieustające mutacje prowadzą do powstania coraz to nowych rodzajów komórek. Z czasem komórki oddzielają się od swojego podłoża. Zaczynają naciekać tkanki położone w ich otoczeniu, a w późniejszym stadium zaawansowania choroby, atakują już węzły chłonne i odległe narządy.

 

Jaki jest podział nowotworów?

Pacjenci najczęściej spotykają się z podziałem nowotworów na  nowotwory łagodne i nowotwory złośliwe. Nowotwory łagodne to nowe masy tkankowe, które rosną powoli i nie niszczą sąsiednich tkanek. Wzrost guza może zostać zatrzymany na długie miesiące, a nawet lata. Komórki nowotworów łagodnych są dobrze zróżnicowane, czyli podobne do komórek tkanki, z której się wywodzą. Leczenie takiej zmiany jest skuteczne, gdyż po jej usunięciu (resekcji) nie następują nawroty. Nowotwór łagodny nie nacieka węzłów chłonnych, nie daje przerzutów. Nowotwory miejscowo złośliwe to grupa, która może naciekać i niszczyć okoliczne tkanki, bądź powodować objawy z ich ucisku. Dodatkowo po usunięciu mogą dawać wznowy i powodować nawrót choroby. Przykładem mogą być guzy mieszane ślinianek, bądź niektóre glejaki. Nowotwory złośliwe to najgroźniejsza grupa chorób. Guzy złośliwe charakteryzuje szybkie tempo rozwoju. Naciekają sąsiadujące struktury oraz mogą dawać przerzuty do odległych narządów. Ich budowa oceniana pod mikroskopem jest odmienna od prawidłowej. Komórki w ich obrębie często się dzielą, mogą mieć zmieniony kształt i nie spełniają swojej funkcji. Dla ułatwienia podziału przyjmuje się zasadę, iż nowotworami złośliwymi nazywamy nowotwory mogące dawać przerzuty. Kolejny bardzo istotny podział nowotworów, to podział uwzględniający rodzaj tkanki z jakiej wywodzi się nowotwór. Rozróżnia się nowotwory wywodzące się z nabłonka, tak zwane nowotwory nabłonkowe oraz  nowotwory nienabłonkowe. Nabłonek pokrywa powierzchnię ciała, wewnętrzne narządy, pełni wiele funkcji, takich jak ochrona, wydzielanie, wchłanianie, transport i wytwarzanie substancji, może przyjmować różne formy i kształty. W przypadku złośliwych nowotworów nabłonkowych używa się pojęcie raka. Rak jest to określenie dotyczące tylko grupy nowotworów nabłonkowych. Jego nazwę tworzy się dodając nazwę rodzaju nabłonka macierzystego i tak dla przykładu mamy raka płaskonabłonkowego, raka podstawnokomórkowego, gruczolakoraka. W przypadku łagodnych nowotworów nienabłonkowych nazwy powstają poprzez przekształcenie nazwy tkanki, z której się wywodzą np. mięśniak, tłuszczak, a w przypadku nowotworów złośliwych używa się słowa mięsak: mięsak naczyniowy (naczyniakomięsak) mięsak tłuszczakowy (tłuszczakomięsak) itd.  Inne ważne typy to m.in. czerniak – nowotwór wywodzący się z komórek barwnikowych, chłoniaki – nowotwór złośliwy układu chłonnego, białaczka – biorąca początek z komórek krwiotwórczych, znajdujących się w szpiku.

 

Jakie są objawy nowotworu złośliwego?

Objawy nowotworu złośliwego mogą się różnić w zależności od rodzaju i lokalizacji guza. Mogą to być między innymi: guzy, guzki lub grudki pod skórą lub w narządach wewnętrznych, zmiany w kolorze i kształcie znamion, krwawienia z dróg rodnych lub z przewodu pokarmowego, utrata masy ciała i apetytu, trudności w połykaniu, problemy z  oddawaniem moczu, ból w okolicy guza lub ból rzutowany czyli ból „przenoszony” z narządów wewnętrznych do okolic skóry, zmęczenie i osłabienie. W niektórych przypadkach zanim u chorego rozwinie się  nowotwór złośliwy bywa on poprzedzony tak zwanym zespołem paranowotworowym czyli grupą objawów, które pojawiają się przed rozpoznaniem nowotworu złośliwego lub w jego wczesnym stadium. Najczęściej zespół paranowotworowy jest efektem wywoływania reakcji autoimmunologicznej na krążące antygeny nowotworu lub wydzielania przez komórki nowotworowe substancji aktywnych biologicznie. Czas pojawienia się objawów paranowotworowych może być zróżnicowany i zależy od rodzaju nowotworu oraz jego zaawansowania. W niektórych przypadkach objawy paranowotworowe mogą pojawić się kilka miesięcy lub nawet lat przed rozpoznaniem nowotworu, podczas gdy w innych przypadkach mogą wystąpić równocześnie lub krótko po rozpoznaniu nowotworu. W niektórych sytuacjach objawy paranowotworowe mogą być jedynym wczesnym ostrzeżeniem o obecności nowotworu. Oto kilka przykładów zespołów paranowotworowych: zespół Cushinga, hiperkalcemia, zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego, zapalenie skórno-mięśniowe, wędrujące zakrzepowe zapalenie żył powierzchownych.

 

Epidemiologia nowotworów w Polsce.

Obecnie ponad 1,17 mln Polaków żyje z chorobą nowotworową. U mężczyzn najwięcej zachorowań notuje się między 55. a 79. rokiem życia. U kobiet najwięcej zachorowań przypada na grupę wieku 50-74 lat. Od ponad dekady umieralność kobiet z powodu nowotworów złośliwych płuca jest wyższa niż z powodu nowotworów piersi,  jednak należy pamiętać, że wśród zachorowań udział nowotworów piersi jest ponad dwukrotnie wyższy niż nowotworów płuca. Rak gruczołu krokowego jest najczęstszym nowotworem u mężczyzn, a rak płuca zajmuje drugą pozycję. Zarówno wśród mężczyzn jak i kobiet nowotworem o wysokiej zachorowalności jest rak jelita grubego zajmujący 2-3 pozycję wśród zachorowań i zgonów.

Jak rozpoznaje się nowotwór złośliwy?

W procesie diagnostycznym w przypadku chorób nowotworowych zawsze uwzględnia się wywiad
i badanie kliniczne. Rozpoznanie nowotworu złośliwego wymaga zazwyczaj wykonania wielu badań, takich jak: badania biochemiczne, biopsja (pobranie materiału, badanie histopatologiczne), ultrasonografia, diagnostyka radiologiczna,  tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny lub inne badania obrazowe. Do bardziej zaawansowanej techniki wykrywania nowotworów można zaliczyć scyntygrafię czy pozytronową tomografię emisyjną. Scyntygrafia to metoda specyficzna dla określonych grup nowotworów (jak kości czy tarczycy). Polega na wprowadzaniu do organizmu substancji znakowanych radioizotopami, a następnie na obserwacji ich metabolizmu i rozkładu w organizmie. Pozytronowa tomografia emisyjna (PET) pozwala na uwidocznienie miejsc zwiększonego metabolizmu, przez co doskonale nadaje się do wykrywania przerzutów, choć jej wadą jest np. wykrywanie każdego stanu zapalnego.

 

Czy można zagłodzić nowotwór?

Obecnie zagłodzenie nowotworu nie jest uznaną metodą leczniczą i nie ma podstaw do stosowania głodówek jako metody walki z nowotworem.

W teorii, zagłodzenie nowotworu jako metoda  terapii  polega na zastosowaniu strategii żywieniowych lub farmakologicznych w celu ograniczenia dostępu nowotworu do substancji odżywczych, które są niezbędne do jego wzrostu i rozmnażania. Jedną z koncepcji jest ograniczenie dostępu do glukozy, ponieważ nowotwory często charakteryzują się wysokim zapotrzebowaniem na ten właśnie cukier. Inne podejścia koncentrują się na ograniczeniu dostępu do innych substancji odżywczych, takich jak aminokwasy, które są niezbędne do syntezy białek i wzrostu nowotworu. Istnieją również badania nad terapiami, które starają się zakłócić proces angiogenezy, czyli tworzenia nowych naczyń krwionośnych, które dostarczają substancje odżywcze do nowotworu. Żadna z tych metod nie jest korzystna dla organizmu, a wręcz przeciwnie może prowadzić do rozwoju lub pogłębienia się niedożywienia, gdyż głodząc nowotwór, głodzimy cały organizm, co może zaburzać proces leczenia i wpłynąć na efekty prowadzonej terapii.

Zgodnie z obecną wiedzą należy również stanowczo podkreślić, że nie ma wiarygodnych danych klinicznych wskazujących na ryzyko przyspieszenia wzrostu nowotworu i rozwoju choroby wskutek stosowania wsparcia żywieniowego. Wiadomo natomiast, że głodówka nie hamuje rozwoju nowotworu, ale istotnie pogarsza stan chorego — w rezultacie śmierć z powodu niedożywienia może nastąpić szybciej aniżeli z powodu samej choroby.

Wsparcie żywieniowe u chorego na nowotwór złośliwy powinno być kompletne i  uwzględniać wszystkie niezbędne składniki (białko, węglowodany, tłuszcze, witaminy, składniki mineralne i wodę) w odpowiedniej ilości i proporcji. Jeśli pacjent nie jest w stanie pokryć swojego zapotrzebowania tradycyjną dietą lekarz zalecić może uzupełnienie diety doustnymi preparatami odżywczymi należącymi do kategorii żywności specjalnego przeznaczenia medycznego. Podstawowe wskazania do ich stosowania przy sprawnym odruchu połykania to obecność niedożywienia i ryzyko jego rozwoju. Doustne preparaty odżywcze produkowane są z wysokiej jakości surowców, dodatkowo nie zawierają cholesterolu i glutenu. U pacjenta z chorobą nowotworową mogą być używane wszystkie typy doustnych preparatów odżywczych (tak zwane ONS – oral nutritional supplements) w zależności od indywidualnej sytuacji klinicznej. Dostępne na rynku doustne preparaty odżywcze różnią się składem, przeznaczeniem i postacią, należy je stosować pod nadzorem lekarza, można również zapytać dietetyka czy pielęgniarkę o te preparaty. Przykładem płynnego preparatu wysokobiałkowego i wysokoenergetycznego jest Nutridrink Protein, który zawiera największą ilość białka w najmniejszej na rynku objętości (125 ml). Preparatem przeznaczonym dla pacjentów onkologicznych z niedożywieniem lub ryzykiem niedożywienia jest również Nutridrink Protein Omega 3, który poza dużą ilością białka i energii, zawiera również m.in. kwasy tłuszczowe omega-3 i witaminę D.  Należy przestrzegać  pacjentów o  ryzyku związanym ze stosowaniem niezbilansowanych diet alternatywnych (np. diety głodówkowe, eliminacyjne), suplementów alternatywnych (np. amigdaliny, dużych dawek witaminy C), co może się przełożyć na pogorszenie stanu odżywienia, rozwój licznych powikłań, a w konsekwencji odroczenie lub przerwanie terapii.

 

Leczenie i rokowanie w nowotworze złośliwym

Wyleczenie nowotworu złośliwego zależy od wielu czynników, takich jak rodzaj i stadium choroby, wiek pacjenta i ogólny stan zdrowia. W niektórych przypadkach możliwe jest całkowite wyleczenie choroby, szczególnie, gdy zostanie ona wykryta we wczesnym stadium. W innych przypadkach leczenie może składać się z operacji, radioterapii, chemioterapii lub innych terapii ukierunkowanych na usuwanie lub zmniejszanie guza, poprawę jakości życia pacjenta lub opóźnienie postępu choroby. W niektórych przypadkach nowotwór może być nieuleczalny, a leczenie skupia się na złagodzeniu objawów
i poprawie jakości życia pacjenta. Ważne jest, aby zrozumieć, że terapia nowotworowa opiera się na szeroko akceptowanych i badanych metodach, takich jak chirurgia, chemioterapia, radioterapia, immunoterapia i terapie celowane. Wytyczne onkologiczne opierają się na wynikach badań klinicznych i dowodach naukowych, które potwierdzają skuteczność i bezpieczeństwo określonych strategii terapeutycznych.

Na podstawie:

Raport WHO: nowotwory w liczbach – mzdrowie.pl
Nowotwory Podział nowotworów | Krajowy Rejestr Nowotworów (onkologia.org.pl)
Kłęk S., Kapała A. Leczenie żywieniowe. Onkol. Prakt. Klin. Edu. 2018; 4 (4): 257–267