Nowotwory jamy ustnej to grupa nowotworów obejmująca wargi, język, dziąsła, policzki i podniebienie. Należą one do nowotworów z regionu głowy i szyi , które zajmują szóste miejsce na świecie pod względem częstości występowania. Pierwsze objawy raka jamy ustnej zwykle nie są niepokojące i nie ograniczają codziennego funkcjonowania pacjentów, dlatego często ten nowotwór rozpoznawany jest w stadium zaawansowanym, gdy pacjent ma już duże trudności ze spożywaniem normalnych, tradycyjnych posiłków. To wszystko sprawia, że pacjenci z nowotworami jamy ustnej często są niedożywieni i wymagają modyfikacji diety oraz wsparcia żywieniowego umożliwiającego im pokrycie ich zapotrzebowania na składniki odżywcze.

Spis treści:

  1. Nowotwór jamy ustnej - przyczyny
  2. Nowotwór jamy ustnej - czynniki ryzyka
  3. Nowotwór jamy ustnej - objawy
  4. Nowotwór jamy ustnej – leczenie i rola wsparcia żywieniowego w terapii
  5. Dieta w trakcie leczenia nowotworów jamy ustnej – co jeść

Nowotwór jamy ustnej - przyczyny

Nowotwory jamy ustnej stanowią liczną grupę obejmującą takie struktury anatomiczne jak: warga, przednia część języka, dno jamy ustnej, dziąsła, błona śluzowa policzków, trójkąt zatrzonowcowy i podniebienie twarde. Dane z Krajowego Rejestru Nowotworów z 2019 roku wskazują, że nowotwory w obrębie jamy ustnej, gardła i wargi – stanowiące wspólną grupę narządową, dotyczą rocznie ponad 4.000 pacjentów, co odpowiada 3% wszystkich nowotworów złośliwych w populacji ogólnej Polski. Mężczyźni chorują trzykrotnie częściej niż kobiety, jednakże, pomimo stabilizacji w zakresie liczby zachorowań w grupie mężczyzn, wśród kobiet obserwowany jest powolny wzrost liczby diagnozowanych przypadków każdego roku. Najwyższa częstość zachorowań obserwowana jest po 50. roku życia. Pomimo szeroko dostępnej profilaktyki w zakresie nowotworów głowy i szyi, zajmują one szóste miejsce na świecie pod względem częstości występowania.

Nowotwór jamy ustnej - czynniki ryzyka

Do głównych czynników ryzyka rozwoju raka jamy ustnej należą: spożywanie alkoholu, palenie tytoniu, czynniki żywieniowe, wirusy, czynniki genetyczne i zanieczyszczenia środowiska. W innych kulturach, m.in. w Ameryce Południowej, głównym czynnikiem rozwoju raka jamy ustnej jest żucie tytoniu, w wyniku którego, poprzez bezpośredni kontakt nikotyny z błonami śluzowymi jamy ustnej dochodzi do powstania zmian przed- i nowotworowych. Palenie tytoniu z kolei, prowadzi do uwolnienia wielu substancji o działaniu prokancerogennym. Są to np. węglowodory aromatyczne oraz specyficzne dla tytoniu nitrozaminy, które poprzez uszkadzanie materiału genetycznego komórek prowadzą do rozwoju nie tylko nowotworów jamy ustnej, ale także płuc, gardła, krtani, przełyku, pęcherza moczowego, nerki czy trzustki. Dlatego osoby palące lub przebywające w środowisku dymu tytoniowego mają zwiększone ryzyko rozwoju ww. nowotworów, w przypadku nowotworów jamy ustnej u osób palących to ryzyko jest aż trzykrotnie większe.

Wpływ alkoholu na powstawanie zmian nowotworowych w obrębie jamy ustnej jest wielokierunkowy. Poprzez bezpośredni kontakt z błoną śluzową jamy ustnej etanol powoduje jej uszkodzenie, zmniejszenie przepływu śliny i ograniczenie możliwości regeneracyjnych. Alkohol wpływa również pośrednio na rozwój choroby nowotworowej poprzez osłabienie układu odpornościowego oraz ograniczenie funkcji wątroby w zakresie usuwania toksycznych metabolitów z organizmu. Ryzyko rozwoju raka jamy ustnej wzrasta drastyczne u osób narażonych jednocześnie na dym tytoniowy oraz alkohol. Wśród czynników żywieniowych należy wymienić niskie spożycie witamin o działaniu przeciwutleniającym, takich jak witamin A, C i E, oraz niskie spożycie warzyw bogatych w beta-karoten (roślinny odpowiednik witaminy A): marchwi, pomidorów i papryki. Wśród czynników zwiększających ryzyko rozwoju jamy ustnej wymienia się również nadkonsumpcję czerwonego oraz przetworzonego mięsa, a także żywności wysokoprzetworzonej i cukrów prostych. Z kolei  regularne spożywanie kawy może zmniejszyć ryzyko wystąpienia omawianego nowotworu o 13%. Istotnymi czynnikami rozwoju raka jamy ustnej są również wirus brodawczaka ludzkiego, wywołujący zmiany głównie w części ustnej języka oraz promieniowanie ultrafioletowe będące przyczyną raka wargi.

 

Nowotwór jamy ustnej - objawy

Pierwsze objawy raka jamy ustnej zwykle nie są niepokojące i mogą zostać łatwo przeoczone. Rak ten może występować jako guzek, obrzęk lub biała lub czerwona plama na błonie śluzowej jamy ustnej lub w innym jej miejscu, która nie znika samoistnie po upływie kilku tygodni. Pierwszym symptomem może być również ból w okolicy jamy ustnej i gardła lub chrypka nie dająca się wyleczyć standardowymi preparatami medycznymi i utrzymująca się ponad kilka tygodni. Rozwojowi nowotworu w obrębie jamy ustnej może także towarzyszyć dyskomfort lub trudności w przełykaniu, spożywaniu posiłków, drętwienie języka lub trudności z jego poruszaniu. Z uwagi na to, że pierwsze objawy nie ograniczają codziennego funkcjonowania pacjentów, rozpoznanie często stawiane jest dopiero wówczas, gdy choroba ma postać zaawansowaną lub uogólnioną.

Nowotwór jamy ustnej – leczenie i rola wsparcia żywieniowego w terapii

Podstawową metodą leczenia nowotworów jamy ustnej jest leczenie chirurgiczne. Po uwzględnieniu stopnia zaawansowania choroby oraz ryzyka ewentualnych powikłań, w tym również sercowo-naczyniowych, związanych ze stanem zdrowia pacjenta, możliwe jest włączenie leczenia uzupełniającego, takiego jak chemioterapia lub radioterapia. Z uwagi na fakt późnego diagnozowania raków jamy ustnej, leczenie chirurgiczne obejmuje zwykle znaczny obszar operacyjny, a samo leczenie przebiega wieloetapowo, uwzględniając często rekonstrukcję części struktur anatomicznych w obrębie głowy.

Pacjenci z nowotworami jamy ustnej to grupa szczególnie narażona na rozwój niedożywienia. Towarzyszący chorobie nowotworowej jamy ustnej ból podczas spożywania posiłków oraz trudności w przełykaniu mogą prowadzić do spożywania mniejszej liczby posiłków, co przekłada się na mniejszą ilość przyjmowanych kalorii i składników odżywczych. Zastosowane leczenie chirurgiczne może wyłączać na pewien czas możliwość odżywiania drogą doustną, dlatego w okresie pooperacyjnym zdolność do spożywania pokarmów w takiej formie, jak przed zabiegiem często jest niemożliwa.  Chemioterapia czy radioterapia mogą również przyczynić się do pogłębienia niedożywienia. Zastosowanie napromieniania obszaru jamy ustnej może spowodować wystąpienie popromiennego zapalenia błony śluzowej, które może powodować ból, pieczenie, czego konsekwencją jest trudność w spożywaniu tradycyjnych posiłków. Z kolei chemioterapia może przyczynić się do pojawienia się jadłowstrętu, zaburzeń w odczuwaniu smaku i zapachu, a także wybiórczości pokarmowej, gdzie pewne produkty, które kiedyś pacjent lubił przestają mu smakować, co  może powodować mniejsze spożycie żywności, a przez to przyczyniać się do niezamierzonej utraty masy ciała. Postępujące niedożywienie może wpływać na cały proces leczenia pacjenta – pogarszać tolerancję zastosowanej terapii, a czasami nawet prowadzić do przesunięcia w czasie pierwotnie planowanych zabiegów, zwiększać ryzyko powikłań pooperacyjnych, wydłużać czas pobytu w szpitalu i pogarszać jakość życia chorego.

Dieta w trakcie leczenia nowotworów jamy ustnej – co jeść

Pacjenci z nowotworami jamy ustnej, z uwagi na różne dolegliwości związane z występowaniem nowotworu jak i prowadzonym leczeniem, są szczególnie narażeni na występowanie niedożywienia, które wg ekspertów może dotyczyć nawet do 90% pacjentów. Właściwe żywienie stanowi więc istotny, nieodłączny element, zarówno na etapie przygotowania, jak i trakcie leczenia pacjentów z nowotworami jamy ustnej. Zgodnie z rekomendacjami towarzystw naukowych pacjenci z chorobą nowotworową powinni spożywać prawie dwa razy więcej białka (tj. 1,5 g/kg masy ciała) niż osoby zdrowe. Zwiększona podaż białka jest niezbędna dla utrzymania masy mięśniowej, ponieważ w wyniku wpływu nowotworu na organizm następuje zwiększony rozpad białek mięśniowych i utrata masy mięśniowej przy jednocześnie zmniejszonej syntezie (tworzeniu) białek wykorzystywanych do budowy. Zaburzenia te w konsekwencji często prowadzą do spadku masy ciała, który towarzyszy wielu pacjentom w przebiegu choroby nowotworowej. Białko jest składnikiem odżywczym pełniącym wiele funkcji w organizmie człowieka. Stanowi materiał budulcowy, pełni funkcje transportowe (również dla leków) czy też jest niezbędne do prawidłowego funkcjonowania układu immunologicznego (jest ważne dla naszej odporności). Najlepszym źródłem białka w codziennej diecie są: mięso, ryby, produkty mleczne oraz jaja, a także suche nasiona roślin strączkowych. Z uwagi na ograniczenia w zakresie spożywanych posiłków, wynikające z lokalizacji choroby nowotworowej oraz zwiększonego zapotrzebowania na białko, prawidłowa podaż tego składnika odżywczego w grupie pacjentów z nowotworami jamy ustnej stanowi duże wyzwanie. Należy podkreślić, że z uwagi na ból, dyskomfort i dysfagię (zaburzenia przełykania) pacjenci z nowotworami w obrębie jamy ustnej często, szczególnie w okresie okołooperacyjnym, wymagają podaży diety o zmienionej konsystencji – papkowatej lub płynnej, która zwykle jest uboga odżywczo, nieatrakcyjna wizualnie i nieurozmaicona. Podwyższenie wartości energetycznej posiłków jest możliwe poprzez dodatek produktów bogatych w białko,  jak również poprzez dodatek łatwostrawnych tłuszczów, w tym olejów roślinnych, masła, śmietanki, zmielonych orzechów, migdałów, awokado czy wysokotłuszczowych serków typu ricotta czy mascarpone. Wysokotłuszczowe dodatki nie są jednak dobrze tolerowane przez wszystkich pacjentów, ponieważ wysoka zawartość tłuszczu pobudza mechanicznie perystaltykę jelit co może prowadzić w konsekwencji do biegunek, czego efektem może być dalsza utrata masy ciała. Wsparciem diety pacjenta mogą być wysokobiałkowe i wysokoenrgetyczne doustne preparaty odżywcze dostępne w aptekach. Mogą mieć one postać gotowych do spożycia płynów, które w niewielkiej objętości, zawierają ważne dla pacjenta składniki odżywcze uzupełniające jego codzienną dietę. Mogą być spożywane jako samodzielny produkt lub stanowić element posiłków. Wsparcie żywieniowe powinno być zalecone przez lekarza w takiej ilości i na tak długo jak pacjent tego potrzebuje.

 

Preparatem dedykowanym pacjentom z dużym ryzykiem wystąpienia niedożywienia, w tym z nowotworami w obrębie jamy ustnej, jest Nutridrink Protein Omega 3. Produkt zawiera dużą ilość białka oraz energii, oraz m.in. kwasy tłuszczowe omega-3. Jest to grupa związków, które nie są syntetyzowane w organizmie człowieka i dlatego powinny być dostarczane z codzienną dietą. Ich najlepszym źródłem są tłuste ryby morskie, ale także oleje roślinne, takie jak m.in. olej lniany. Kwasy te wykazują działanie przeciwzapalne, dlatego są uważane w onkologii za składnik, którego dostarczenie do organizmu wraz z dietą jest szczególnie ważne w przebiegu choroby nowotworowej, która jest chorobą o podłożu zapalnym. Kwasy tłuszczowe omega-3 mogą wpływać na zmniejszenie stanu zapalnego, a tym samym przyczynić się do poprawy apetytu, zmniejszenia utraty masy ciała i masy mięśniowej i poprawy stanu odżywienia pacjenta onkologicznego. W sytuacji gdy odżywianie drogą doustną jest niemożliwe lub niewystarczające lekarz może włączyć żywienie dojelitowego lub pozajelitowego w zależności od stanu zdrowia pacjenta.

Nutridrink Protein Omega 3 to żywność specjalnego przeznaczenia medycznego do postępowania dietetycznego u pacjentów z chorobą nowotworową z niedożywieniem lub ryzykiem niedożywienia z nią związanym. Stosować pod nadzorem lekarza.

BIBLIOGRAFIA:

  1. Kumar M, Nanavati R, Modi TG, Dobariya C. Oral cancer: Etiology and risk factors: A review. J Cancer Res Ther. 2016 Apr-Jun;12(2):458-63. doi: 10.4103/0973-1482.186696. PMID: 27461593.
  2. Marron M, Boffetta P, Zhang ZF, Zaridze D, Wunsch-Filho V,et al. Cessation of alcohol drinking, tobacco smoking and the reversal of head and neck cancer risk. Int J Epidemiol. 2010;39:182–196.
  3. Lee YC, Marron M, Benhamou S, Bouchardy C, Ahrens W, et al. Active and involuntary tobacco smoking and upper aerodigestive tract cancer risks in a multicenter case-control study. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev. 2009;18:3353–3361.
  4. Reidy J, McHugh E, Stassen LF. A review of the relationship between alcohol and oral cancer. 2011;9:278–283.
  5. Dalianis T. Human papillomavirus and oropharyngeal cancer, the epidemics, and significance of additional clinical biomarkers for prediction of response to therapy (Review). Int J Oncol. 2014 Jun;44(6):1799-805. doi: 10.3892/ijo.2014.2355. Epub 2014 Mar 21. PMID: 24676623; PMCID: PMC4063535.
  6. Wong T, Wiesenfeld D. Oral Cancer. Aust Dent J. 2018 Mar;63 Suppl 1:S91-S99. doi: 10.1111/adj.12594. PMID: 29574808.
  7. Montero PH, Patel SG. Cancer of the oral cavity. Surg Oncol Clin N Am. 2015 Jul;24(3):491-508. doi: 10.1016/j.soc.2015.03.006. Epub 2015 Apr 15. PMID: 25979396; PMCID: PMC5018209.
  8. Ackerman D, Laszlo M, Provisor A, Yu A. Nutrition Management for the Head and Neck Cancer Patient. Cancer Treat Res. 2018;174:187-208. doi: 10.1007/978-3-319-65421-8_11. PMID: 29435843.
  9. Arends J, Bachmann P, Baracos V, Barthelemy N, Bertz H, Bozzetti F, Fearon K, Hütterer E, Isenring E, Kaasa S, Krznaric Z, Laird B, Larsson M, Laviano A, Mühlebach S, Muscaritoli M, Oldervoll L, Ravasco P, Solheim T, Strasser F, de van der Schueren M, Preiser JC. ESPEN guidelines on nutrition in cancer patients. Clin Nutr. 2017 Feb;36(1):11-48. doi: 10.1016/j.clnu.2016.07.015. Epub 2016 Aug 6. PMID: 27637832.