W dzisiejszych czasach coraz więcej osób po 65 roku życia zażywa wiele leków, często przepisanych przez wielu specjalistów ze względu na współwystępowanie wielu chorób na przykład takich jak: cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, niewydolność serca, przewlekła choroba nerek, zaburzenia przemiany lipidów. Nadmierne stosowanie leków, znane również jako polipragmazja, może stanowić istotne zagrożenie dla zdrowia seniorów. Zażywanie wielu medykamentów jednocześnie, zwiększa ryzyko wystąpienia groźnych powikłań i wzajemnych interakcji. W niniejszym artykule przyjrzymy się z bliska temu zjawisku, jego definicji, skutkom oraz sposobom radzenia sobie z nim.

Spis treści:

  1. Polipragmazja - definicja i występowanie w geriatrii
  2. Polipragmazja a stan odżywienia
  3. Polipragmazja a suplementy diety
  4. Radzenie sobie z polipragmazją
  5. Podsumowanie

Polipragmazja - definicja i występowanie w geriatrii

Polipragmazja to termin medyczny określający sytuację, w której chory przyjmuje więcej niż kilka leków jednocześnie. O wielolekowości mówimy wówczas, kiedy chory przyjmuje co najmniej pięciu leków jednocześnie. Aż 1/3 Polaków po 65 roku życia przyjmuje co najmniej 5 leków dziennie. Jednym z najpoważniejszych skutków polipragmazji jest zwiększone ryzyko wystąpienia działań niepożądanych. W jednym z badań wykazano, że 67,3% pacjentów leczyło się jednocześnie u ≥3 lekarzy różnych specjalizacji, z których każdy ordynował im leki. Ponad połowa badanych osób (55,8%) nie znała możliwych działań niepożądanych leczenia. Osoby z zaburzeniami funkcji poznawczych miały większą skłonność do nieprzestrzegania godzin przyjmowania leków oraz do zmiany lub pomijania dawek leków.1 Starszy wiek, skomplikowane schematy dawkowania, wysokie koszty leczenia oraz zaburzenia funkcji poznawczych wiążą się ze stopniem przestrzegania zaleceń lekarskich wśród osób starszych. Wraz z przyjmowaniem większej liczby leków wzrasta prawdopodobieństwo interakcji między nimi, co może prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych. Niekontrolowane oddziaływanie leków może prowadzić do reakcji alergicznych, zaburzeń przewodu pokarmowego, a nawet niewydolności narządów.

Oto kilka przykładów połączeń leków, które mogą powodować znaczące interakcje u osób starszych:

  1. Warfaryna i NLPZ (niesteroidowe leki przeciwzapalne): niesteroidowe leki przeciwzapalne, takie jak ibuprofen czy naproksen, mogą zwiększać ryzyko krwawienia u osób stosujących warfarynę, co może prowadzić do poważnych komplikacji, takich jak krwotoki żołądka czy krwotoczne udary mózgu.
  2. ACEI (inhibitory konwertazy angiotensyny) i diuretyki pętlowe: kombinacja ACEI, takich jak enalapryl czy ramipryl, z diuretykami pętlowymi, jak furosemid czy torasemid, może prowadzić do zwiększenia ryzyka hipotensji oraz zaburzeń elektrolitowych, takich jak hipokaliemia (obniżenie stężenia potasu w surowicy krwi.
  3. Digoksyna i werapamil: werapamil, lek stosowany w leczeniu nadciśnienia tętniczego oraz zaburzeń rytmu serca, może zwiększać stężenie digoksyny we krwi, co może prowadzić do toksycznych działań niepożądanych, takich jak zaburzenia rytmu serca czy nudności.
  4. Statyny i leki przeciwgrzybicze azolowe: Leki przeciwgrzybicze azolowe, takie jak ketokonazol czy flukonazol, mogą zwiększać stężenie statyn, co z kolei zwiększa ryzyko miopatii, czyli uszkodzenia mięśni, a w skrajnych przypadkach prowadząc do rabdomiolizy, czyli rozpadu mięśni.
  5. Benzodiazepiny i opioidy: Kombinacja benzodiazepin, takich jak diazepam czy lorazepam, z opioidami, takimi jak morfina czy oksykodon, może zwiększać ryzyko depresji oddechowej oraz śpiączki, szczególnie u osób starszych, co stanowi istotne zagrożenie dla zdrowia i życia.
  6. Metotrexat i niektóre antybiotyki (np. sulfonamidy): antybiotyki, takie jak trimetoprim-sulfametoksazol, mogą zwiększać stężenie metotreksatu we krwi, co z kolei zwiększa ryzyko toksyczności metotreksatu, szczególnie w przypadku osób starszych, które często mają obniżoną funkcję nerek.

Te przykłady ilustrują różnorodność interakcji między lekami, które mogą wystąpić u osób starszych przyjmujących wiele medykamentów jednocześnie. Dlatego też niezwykle istotne jest regularne monitorowanie i konsultowanie się z lekarzem w przypadku stosowania wielu leków, aby uniknąć potencjalnie niebezpiecznych sytuacji.

Polipragmazja a stan odżywienia

Polipragmazja może również negatywnie wpływać na stan odżywienia osób starszych. Wiele leków może powodować zmniejszenie apetytu, nudności, wymioty, czy zaburzenia smaku, co prowadzi do zmniejszonego spożycia pokarmów i niedożywienia. Ponadto niektóre leki mogą zmieniać przyswajanie składników odżywczych przez organizm, co również może prowadzić do deficytów żywieniowych.

Oto kilka przykładów połączeń leków, które mogą przyczyniać się do zaburzeń odżywiania u osób w starszym wieku:

  • Leki przeciwbólowe opioidowe: Opioidy, takie jak morfina, oksykodon czy tramadol, mogą powodować zaparcia jako jedno z częstych działań niepożądanych. U osób starszych, które borykają się z przewlekłym bólem i są leczone tymi lekami, zaparcia mogą prowadzić do zmniejszonego spożycia pokarmów, dyskomfortu żołądkowego i utraty apetytu.
  • Leki przeciwdepresyjne: niektóre leki przeciwdepresyjne, zwłaszcza selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI), mogą powodować zmniejszenie apetytu, nudności lub zaburzenia smaku. U osób w podeszłym wieku, które są już narażone na ryzyko depresji i mają ograniczone spożycie pokarmów, te działania niepożądane mogą pogorszyć ich stan odżywienia.
  • Leki przeciwpadaczkowe: niektóre leki przeciwpadaczkowe, takie jak walproiniany, mogą powodować przyrost masy ciała jako jedno z działań niepożądanych. U osób starszych, które są leczone na padaczkę lub inne choroby neurologiczne tymi lekami, przyrost masy ciała może prowadzić do otyłości i związanych z nią problemów zdrowotnych.
  • Leki przeciwhistaminowe: zarówno te dostępne bez recepty, jak i na receptę, mogą powodować senność, zmęczenie i zmniejszenie aktywności fizycznej, co może wpływać na apetyt i poziom aktywności fizycznej osób starszych. W konsekwencji może to prowadzić do zmniejszonego spożycia pokarmów i przyrostu masy ciała.
  • Leki moczopędne (diuretyki), takie jak furosemid czy hydrochlorotiazyd, mogą prowadzić do utraty wody i elektrolitów z organizmu. U osób starszych, które są leczone diuretykami z powodu nadciśnienia tętniczego lub obrzęków, utrata płynów może prowadzić do osłabienia, zmniejszenia apetytu i zaburzeń równowagi elektrolitowej.
  • Leki przeciwpsychotyczne: niektóre leki przeciwpsychotyczne, zwłaszcza typu neuroleptyków, mogą powodować przyrost masy ciała, zaburzenia metaboliczne (takie jak cukrzyca typu 2) oraz inne działania niepożądane, które mogą wpływać na stan odżywienia osób starszych.

Polipragmazja a suplementy diety

Polscy seniorzy, podobnie jak osoby starsze w innych krajach, mogą nadużywać różnych rodzajów suplementów diety w nadziei na poprawę zdrowia, jakości życia lub zapobieganie chorobom. Niebezpieczne połączenia suplementów mogą stanowić istotne zagrożenie dla zdrowia osób starszych, zwłaszcza biorąc pod uwagę fakt, że seniorzy często przyjmują wiele różnych suplementów jednocześnie.

Oto kilka potencjalnie niebezpiecznych połączeń suplementów dla osób starszych:

  • Witamina K i leki przeciwzakrzepowe (antykoagulanty): witamina K może zmniejszać skuteczność leków przeciwzakrzepowych, co zwiększa ryzyko powstawania zakrzepów krwi u osób starszych, które przyjmują takie leki w celu ich zapobiegania.
  • Wapń i żelazo: spożywanie wapnia i żelaza jednocześnie może ograniczać wchłanianie obu składników przez organizm. Długotrwałe stosowanie takiego połączenia może prowadzić do niedoborów wapnia u osób starszych, co z kolei zwiększa ryzyko osteoporozy i złamań kości.
  • Żelazo i witamina E: Witamina E może zmniejszać wchłanianie żelaza przez organizm. U osób starszych, które przyjmują suplementy żelaza z powodu niedoborów lub anemii, jednoczesne stosowanie witaminy E może prowadzić do nasilenia niedoboru żelaza.
  • Witamina B6 i leki przeciwpadaczkowe: witamina B6 może zmniejszać skuteczność niektórych leków przeciwpadaczkowych, co zwiększa ryzyko wystąpienia napadów drgawkowych u osób starszych, które są leczone na padaczkę.
  • Witamina C i kwas acetylosalicylowy (aspiryna): długotrwałe stosowanie dużej dawki witaminy C w połączeniu z aspiryną może zwiększać ryzyko wystąpienia kamieni nerkowych u osób starszych, szczególnie u osób podatnych na tego typu problemy.
  • Kwas foliowy i witamina B12: nadmiar kwasu foliowego może maskować objawy niedoboru witaminy B12 u osób starszych, co może prowadzić do poważnych problemów neurologicznych, takich jak neuropatia lub zaburzenia funkcji poznawczych.

Zawsze przed rozpoczęciem stosowania nowych suplementów diety, szczególnie u osób starszych, ważne jest skonsultowanie się z lekarzem. Lekarz może ocenić ryzyko interakcji między suplementami a innymi lekami, a także dostosować dawkowanie lub rodzaj suplementów w celu minimalizacji ryzyka niebezpiecznych skutków ubocznych.

Radzenie sobie z polipragmazją

Jednym z kluczowych sposobów radzenia sobie z polipragmazją jest regularne monitorowanie stanu zdrowia przez lekarza. Osoby starsze powinny regularnie sprawdzać swoje leki z lekarzem lub farmaceutą i omawiać wszelkie zmiany w swoim leczeniu. Lekarz lub farmaceuta może pomóc w identyfikacji niepotrzebnych leków oraz unikaniu interakcji między nimi. W niektórych przypadkach istnieją alternatywne metody leczenia, które mogą pomóc w zmniejszeniu potrzeby stosowania wielu leków. Na przykład terapie behawioralne, fizjoterapia czy zmiany stylu życia mogą być skutecznymi alternatywami lub uzupełnieniem leków. Osoby starsze powinny być świadome potencjalnych zagrożeń związanych z nadmiernym stosowaniem leków i zwracać uwagę na wszelkie objawy niepożądane.

Pięć zasad, które zmniejszą ryzyko niepożądanych skutków przyjmowania wielu leków*
Zawsze miej przy sobie aktualny spis leków wraz z dawkami. W spisie powinny znajdować się wszystkie preparaty, łącznie z suplementami diety i lekami kupowanymi bez przepisu lekarza.
Kiedy idziesz do lekarza (każdego) pokaż mu aktualny spis swoich leków.
Każdorazowo informuj swojego głównego lekarza prowadzącego o innych wizytach i o wynikających z nich zaleceniach. Nawet nie pytany, informuj lekarzy wszystkich specjalności o tym, że leczysz się przewlekle.
Nie zażywaj leków polecanych przez sąsiada czy rodzinę, bez konsultacji z Twoim lekarzem. To co im pomogło, Tobie może zaszkodzić. Dobrym przykładem są leki przeciwbólowe i przeciwprzeziębieniowe o różnych nazwach handlowych i podobnym składzie, których łączne stosowanie może doprowadzić do negatywnych skutków.

*https://www.nfz.gov.pl/aktualnosci/aktualnosci-oddzialow/polipragmazja-kiedy-leki-szkodza-sroda-z-profilaktyka-w-ow-nfz,571.html

Podsumowanie

Nadmierne stosowanie leków może prowadzić do wielu działań niepożądanych, w tym negatywnego wpływu na stan odżywienia. Ważne jest, aby osoby starsze regularnie monitorowały swoje leczenie pod kątem konieczności stosowania poszczególnych leków oraz unikania interakcji między nimi. Współpraca z lekarzem oraz edukacja pacjenta są kluczowe dla skutecznego radzenia sobie z polipragmazją i minimalizacji jej skutków. Przyjmowanie licznych leków bywa konieczne. Czasem ratuje życie. Zawsze jednak może wywołać trudne do przewidzenia powikłania.

Referencje:

  1. Babiarczyk, A. Masztalerz. Samoleczenie w ocenie osób starszych hospitalizowanych na oddziale chorób wewnętrznych. Gerontol Pol 2019; 27; 124-131
  2. M, Czarkowski i wsp. Polipragmazja jako problem terapeutyczny w populacji pacjentów objętych opieką paliatywną i geriatryczną. Medycyna Paliatywna 2021; 13(1): 24–31
  3. Charakterystyki produktów leczniczych ujętych w opracowaniu.