Cukrzyca jest grupą chorób metabolicznych charakteryzująca się hiperglikemią, czyli podwyższonym poziomem glukozy we krwi wynikającą z defektu wydzielania i/lub działania insuliny. Tej choroby nie warto bagatelizować, ponieważ nieleczona lub nieprawidłowo leczona prowadzi do groźnych dla zdrowia powikłań. Podstawą leczenia cukrzycy typu 2 jest zmiana stylu życia obejmująca przede wszystkim zmianę nawyków żywieniowych oraz zwiększenie aktywności fizycznej. Sprawdźmy jakie produkty powinny wybierać, a jakich unikać osoby chorujące na cukrzycę.

owoce-i-warzywa-cukier

Spis treści:

  1. Zasady diety cukrzycowej - na czym polega?
  2. Indeks glikemiczny – z czym to się je?
  3. Jak komponować jadłospis dla cukrzyka?
  4. Produkty zakazane w diecie cukrzyka
  5. Jak zapobiec groźnym powikłaniom cukrzycy?

Zasady diety cukrzycowej - na czym polega?

Głównym celem postępowania dietetycznego jest uzyskanie wartości docelowych w zakresie glikemii, czyli normalizacja poziomu glukozy we krwi. Tu wiele zależy od nas samych, ponieważ na stan zdrowia wpływ ma stosowana dieta i aktywność fizyczna. W przypadku pacjentów z nadwagą czy otyłością konieczna jest stopniowa i rozsądna redukcja masy ciała (optymalnie 0,5-1,0 kg/ tygodniowo, czyli 2-4 kg miesięcznie). Tak naprawdę nie ma jednej uniwersalnej diety dla wszystkich pacjentów z cukrzycą typu 2, natomiast jest kilka diet, które wykazują wysoką skuteczność w badaniach naukowych. Do rekomendowanych modeli żywienia zaliczyć możemy dietę śródziemnomorską, dietę DASH (ang. Dietary Approaches to Stop Hypertension), diety wegetariańskie oraz oczywiście najpowszechniej znana dieta o niskim indeksie glikemicznym. Mimo różnych nazw diety te mają ze sobą wiele wspólnego – łączy je przede wszystkim ich roślinny charakter i wysoki udział produktów jak najmniej przetworzonych. Wszystkie bazują na produktach pochodzenia roślinnego. I tak podstawą diety cukrzyka powinny być warzywa i owoce – optymalnie surowe. Regularnie spożywać należy również produkty zbożowe z pełnego ziarna, czyli grube kasze (np. gryczana, pęczak), makarony z mąki z pełnego przemiału, pieczywo pełnoziarniste, płatki naturalne (np. owsiane, żytnie), ryż brązowy, czarny, dziki. Istotnym elementem diety cukrzyka są również odpowiednie źródła białka – tu oprócz chudego mięsa (pierś z kurczaka, indyka), ryb (zarówno chudych gatunków takich jak dorsz, miruna, jak i tłustych, np. łosoś, halibut, tuńczyk), jaj i odtłuszczonego nabiału warto wprowadzić na stałe rośliny strączkowe (soczewica, groch, groszek zielony, bób, soja i jej przetwory).

Dietę uzupełniamy oczywiście tłuszczami roślinnymi – sięgamy po oleje roślinne (np. olej rzepakowy, oliwę z oliwek, olej lniany) oraz orzechy, nasiona i pestki (np. słonecznika czy dyni). Oprócz odpowiedniego wyboru produktów warto również kontrolować wielkość porcji oraz ilość i rodzaj węglowodanów w diecie, w czym pomocny może być indeks glikemiczny (IG).

Indeks glikemiczny – z czym to się je?

Indeks glikemiczny (IG) mówi nam o tym w jakim stopniu wzrośnie nam poziom cukru we krwi po spożyciu żywności dostarczającej 50g węglowodanów w stosunku do wzrostu poziomu cukru po spożyciu roztworu zawierającego 50g glukozy lub porcji białego chleba dostarczającej tę samą ilość opisanego cukru. Przyjmuje wartości od 0 do 100. Przykładem  produktu żywnościowego o IG= O mogą być jaja i ryby, natomiast produkt o IG=100 to glukoza. Produkty o wysokim indeksie glikemicznym, to takie, których wartość IG wynosi ≥70, natomiast o niskim ≤ 55. Spożywanie żywności o niskim indeksie glikemicznym wiąże się z mniejszym wzrostem stężenia glukozy we krwi. Jednocześnie należy przyznać, że dieta o niskim indeksie glikemicznym może mieć pewne ograniczenia – niektóre produkty o niskim IG charakteryzuje wysoka zawartość tłuszczów, w tym nasyconych kwasów tłuszczowych, których nadmiar w diecie nie będzie wskazany (np. smalec, tłuste gatunki mięs). Dość istotnym problemem jest również brak bieżącej aktualizacji wartości indeksu glikemicznego poszczególnych grup produktów spożywczych na rynku polskim, a większość powszechnie dostępnych opracowań, z których korzystają pacjenci bazuje na badaniach zagranicznych. Podkreślić należy również, że występować mogą różnice międzyosobnicze w odpowiedzi na spożycie poszczególnych produktów, co oznacza, że jeden produkt może powodować większy wzrost stężenia glukozy we krwi u jednej osoby, a mniejszy u innej. Niemniej posługiwanie się indeksem glikemicznym może być dużym ułatwieniem w wyborze produktów przy założeniu, że pacjent zostanie wcześniej odpowiednio wyedukowany.

Jak komponować jadłospis dla cukrzyka?

Komponując jadłospis powinniśmy pamiętać o regularnym spożyciu posiłków. Jest to szczególnie ważne jeśli chcemy doprowadzić do normalizacji glikemii. Warto spożywać 5 posiłków o regularnych odstępach, co 3-4 godziny. Energię i węglowodany warto rozłożyć w miarę równomiernie w ciągu dnia. Dla ułatwienia realizacji jadłospisu zaplanować można 3 główne i większe posiłki (śniadanie, obiad i kolację) oraz 2 przekąski. Ilość posiłków powinna być zawsze dostosowana do stanu zdrowia i trybu życia. Kompozycja posiłków w diecie dla cukrzyka powinna być zgodna z zasadami zdrowego żywienia.

Talerz osoby chorej na cukrzyce powinien być pełen różnorodnych produktów:

– ½ talerza powinny stanowić różnokolorowe warzywa lub owoce

Najlepiej w większości surowe

– ¼ talerza to produkty dostarczające białko

Chude mięso drobiowe, rośliny strączkowe, takie jak groch, ciecierzyca, bób, fasola, soczewica, odtłuszczony nabiał, ryby, jaja

– ¼ talerza to produkty będące dobrym źródłem węglowodanów złożonych

Warto sięgać po różnorodne kasze, makaron pełnoziarnisty, ryż brązowy, pieczywo pełnoziarniste, płatki naturalne

– dodatek tłuszczu roślinnego

Warto regularnie sięgać po orzechy, nasiona, pestki oraz oleje roślinne 

Produkty zakazane w diecie cukrzyka

W diecie cukrzyka głównemu ograniczeniu powinna ulec żywność zawierająca węglowodany łatwoprzyswajalne, w tym cukry dodane (w procesie produkcji i przygotowania potraw) i wolnych cukrów, których źródłem są przede wszystkim cukier i słodycze, ale również miód, soki i napoje owocowe – wszystkie odstępstwa w diecie powinny być konsultowane z dietetykiem. Cukier biały, brązowy, trzcinowy można zastąpić substancjami słodzącymi np. ksylitolem czy stewią. Należy istotnie ograniczyć słodycze, pieczywo cukiernicze (drożdżówki, pączki, gotowe ciasta) na korzyść domowych wypieków o kontrolowanej ilości cukru. Eliminacji powinny ulec również wszelkiego rodzaju napoje słodzone gazowane i niegazowane. Wyeliminować należy również owoce w syropie i kandyzowane, znacznie ograniczyć owoce suszone. Jednocześnie najeży mieć na uwadze, że nie ma konieczności eliminacji surowych owoców, ale warto kontrolować ich ilość w diecie i łączyć z innymi produktami o niskim indeksie glikemicznym, np. z produktami mlecznymi (jogurt, kefir lub maślanka) i orzechami. Wskazane jest także maksymalne ograniczenie alkoholu i używek. Alkohol hamuje uwalnianie glukozy z wątroby i w związku z tym jego spożycie (szczególnie bez przekąski) może sprzyjać hipoglikemii (zbyt niski poziom cukru we krwi, poniżej 70 mg/dl (3,9 mmol/l).

Jak zapobiec groźnym powikłaniom cukrzycy?

Cukrzyca nieleczona lub nieprawidłowo leczona prowadzić może m.in. do uszkodzenia, zaburzenia czynności i niewydolności różnych narządów, zwłaszcza oczu, nerek, nerwów, serca i naczyń krwionośnych. Jednym z takich powikłań spowodowanym właśnie  uszkodzeniem nerwów obwodowych i/lub naczyń krwionośnych jest stopa cukrzycowa. Modyfikacja stylu życia i optymalizacja masy ciała oraz odpowiednio dobrana farmakoterapia pozwala na zmniejszenie ryzyka wystąpienia tych powikłań. Bardzo ważny jest również monitoring glikemii, czyli samodzielnie prowadzony przez pacjenta pomiar stężenia glukozy we krwi zgodnie ze wskazaniami lekarza zarówno przed jak i po posiłkach, w porze snu, przed planowanym wysiłkiem fizycznym. Opóźnić rozwój cukrzycy może również redukcja masy ciała w przypadku pacjentów z nadwagą i otyłością. Bardzo ważna jest także regularna i systematyczna aktywność fizyczna. Polskie Towarzystwo Diabetologiczne rekomenduje wprowadzenie aktywności fizycznej planowanej – początkowo 1 trening tygodniowo po 20-30 minut, docelowo 3 treningi po 20-30, następnie w miarę możliwości wydłużenie treningów do 50-60 minut (polecane: basen, nordic walking – spacery z kijkami lub szybki marsz). Jednocześnie zaleca się zwiększenie zwyczajowej aktywności fizycznej spontanicznej i ograniczenie czasu spędzonego w pozycji siedzącej w ciągu dnia, czyli dużo chodzenia, marszu, pracy w ruchu i monitoring wykonywanych kroków.

Piśmiennictwo: 

  1. Araszkiewicz A, Bandurska-Stankiewicz E, Borys S. et al. 2021 Guidelines on the management of patients with diabetes. A position of Diabetes Poland. Clinical Diabetology. 2021;10(1):1-113.
  2. Magkos F, Hjorth MF, Astrup A. Diet and exercise in the prevention and treatment of type 2 diabetes mellitus. Nature Reviews Endocrinology. 2020; 16(10):545-555.
  3. Cena H, Calder PC. Defining a healthy diet: evidence for the role of contemporary dietary patterns in health and disease. Nutrients. 2020; 12(2): 334.
  4. Talerz zdrowego żywienia. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Warszawa, 2020. Dostęp online: https://ncez.pzh.gov.pl/abc-zywienia/talerz-zdrowego-zywienia/ [15.11.2021].
  5. Okręglicka K, Wiśniewska K. Zasady dietetycznego leczenia otyłości [w]: Obesitologia kliniczna (red. M. Olszanecka-Glinianowicz). Alfa-Medica Press, Katowice 2021.