Choć z różnych stron proponowane są nam rozwiązania przedstawiane jako takie, które pozwolą zachować młodość czy ją przedłużyć, to jednak starzenie się jest procesem naturalnym i nieodwracalnym. Zmiany stopniowo obejmują cały organizm, powodując jego ograniczoną pracę. Osłabieniu ulega m.in. funkcjonowanie układu odpornościowego, co sprawia, że osoby starsze są bardziej podatne na rozwój chorób oraz infekcji. Jak się jednak okazuje stosunkowo proste rozwiązania jak zmiana stylu życia, odpowiednia dieta i regularna aktywność fizyczna mogą wspomóc działanie układu odpornościowego. A co z tzw. preparatami na wzmocnienie organizmu? Czy rzeczywiście mogą okazać się pomocne?

Rozmowa ze starszym człowiekiem o leczeniu

Spis treści:

  1. Dieta seniora
  2. Zapotrzebowanie osoby starszej na substancje odżywcze
  3. Osłabienie organizmu osoby starszej – z czego może wynikać?
  4. Czy istnieją skuteczne sposoby wzmocnienia organizmu seniora?

Dieta seniora

Z wiekiem zapotrzebowanie na energię i składniki odżywcze zmienia się. Wynika to ze stopniowo spowalniającej przemiany materii, a także przeważnie niższej niż wcześniej aktywności zawodowej i fizycznej. Dieta osoby po 65 roku życia powinna być zbliżona do sposobu odżywiania osoby młodszej, ale dostosowana do ograniczeń wynikających z wieku, stanu zdrowia oraz wydolności układu pokarmowego. Powinna być pełnowartościowa, czyli dostarczać wszystkich składników odżywczych niezbędnych do funkcjonowania organizmu, w tym również układu odpornościowego.

Ważne jest, aby pamiętać, że potrzeby naszego organizmu, w znacznym stopniu zależne są także od ogólnego stanu zdrowia oraz chorób współistniejących. Inne będą one u osoby starszej, która cieszy się dobrym zdrowiem, nie choruje przewlekle a tym samym, nie przyjmuje na stałe kilku różnych leków, a inne w przypadku seniora, który dodatkowo zmaga się z chorobą np. cukrzycą czy nadciśnieniem, a czasem kilkoma schorzeniami jednocześnie, stając się tym samym osobą z tzw. wielochorobowością i nierzadko również wielolekowością. Obecność chorób towarzyszących należy zawsze brać pod uwagę, planując dietę seniora, a w komponowaniu indywidualnie dopasowanych posiłków warto skorzystać z pomocy dietetyka: określi on całościowe zapotrzebowanie organizmu na energię oraz poszczególne składniki odżywcze w oparciu o wywiad żywieniowy i zdrowotny. Z kolei planując jadłospis specjalista, uwzględni w nim korzystne dla seniora produkty, jednocześnie eliminując te, których zbyt częste spożywanie mogłoby negatywnie wpłynąć na jego zdrowie lub samopoczucie.

Zapotrzebowanie osoby starszej na substancje odżywcze

Wspomniane wcześniej ograniczenie aktywności zawodowej i fizycznej oraz spowolnienie tempa procesów toczących się w organizmie osoby starszej sprawiają, że zapotrzebowanie na energię dostarczaną wraz z pożywieniem zmniejsza się. Mimo tego istnieją takie składniki odżywcze, których organizm seniora niezależnie od upływu lat potrzebuje tyle samo lub więcej, niż organizm osoby młodszej. Jednocześnie zaś osoby z tej grupy wiekowej często zgłaszają brak apetytu czy szybkie uczucie sytości. Posiłki, których zjadanie wcześniej sprawiało im przyjemność, dziś już jej nie dają. Objawy te mają związek z tzw. zmianami inwolucyjnymi w obrębie przewodu pokarmowego: począwszy od zmniejszonego wydzielania śliny, pogorszonego odczuwania smaków i zapachów, na upośledzonym trawieniu oraz wchłanianiu skończywszy. W związku z tym, aby posiłki dla seniora były dobrze dopasowane do jego potrzeb, powinny charakteryzować się wysoką gęstością odżywczą – w małej objętości dostarczać znacznych ilości wszystkich makro- i mikroskładników odżywczych. Na jakie komponenty diety należy zwrócić szczególną uwagę?

  • Energia: Osoba starsza potrzebuje mniej kalorii niż osoba w młodszym wieku, nawet w przypadku podobnej aktywności fizycznej. Porównując osoby w wieku 45 lat, a 75 lat, szacuje się, że u kobiet to zapotrzebowanie jest niższe o ok. 500 kcal, a w przypadku mężczyzn o ok. 800 kcal. Wraz z wiekiem, ta różnica powiększa się.
  • Białko: To jeden z najważniejszych składników diety. Jednocześnie jest jednym z tych elementów, którego podaż w diecie osoby starszej powinna być wyższa niż w jadłospisie osób przed 65 r.ż. Zalecana zdrowym seniorom ilość białka to 1,0-1,2 g/kg masy ciała/dobę (w przypadku zdrowych osób dorosłych to 0,8-1,0 g/kg). Zawarte w białkach aminokwasy są istotne dla budowy oraz prawidłowej pracy mięśni – niedobór białka w diecie sprzyja ich osłabieniu. Ponadto aminokwasy są niezbędne do budowy przeciwciał – ważnych elementów odpowiadających za odporność organizmu.
  • Wapń: W grupie osób starszych często stwierdza się niedobory wapnia. W wielu przypadkach wynikają one ze zbyt małego spożycia tego pierwiastka z dietą. Niesie to za sobą ryzyko osłabienia struktury kości i rozwoju osteoporozy. Osoby starsze powinny przyjmować każdego dnia 1200 mg wapnia z produktów spożywczych, takich jak: produkty mleczne, jajka, zielone warzywa czy nasiona roślin strączkowych. Oprócz budowania kości, wapń uczestniczy także między innymi w procesie krzepnięcia krwi, wpływa na prawidłową pracę układu nerwowego oraz mięśniowego.
  • Witamina D: Naturalnie witamina D wytwarzana jest w skórze pod wpływem promieniowania słonecznego. Niestety przez uwarunkowania klimatu w naszym kraju przez wiele miesięcy jesteśmy pozbawienie wystarczającego nasłonecznienia pozwalającego na jej syntezę w odpowiedniej ilości. Często też większość ciepłych dni, w tym najbardziej sprzyjające godziny spędzamy w pomieszczeniach. Bywa też tak, że mimo słonecznej pogody zbyt niska temperatura nie pozwala na odkrycie ciała, co umożliwiłoby syntezę tej witaminy w skórze. U osób starszych sytuacja jest dodatkowo utrudniona, gdyż synteza witaminy D jest u nich osłabiona, obniżeniu ulega także jej wchłanianie z przewodu pokarmowego, dlatego często obserwuje się niedobory tego składnika w grupie osób powyżej 65 roku życia. Powinni oni suplementować witaminę D przez cały rok w ilości 800-2000 IU/dobę (lub większej, w przypadku stwierdzenia niedoboru), gdyż ma ona istotny wpływ na funkcjonowanie układu odpornościowego.
  • Witamina B6: Zapotrzebowanie na witaminę B6 wzrasta już po 50 roku życia. Wiele leków przyjmowanych przez osoby starsze (np. obniżających ciśnienie krwi, immunosupresyjnych lub antybiotyków) może pogarszać jej wchłanianie, co sprzyja osłabieniu organizmu. Głównymi źródłami tej witaminy w diecie są: ziemniaki, produkty zbożowe, nabiał, mięso, ryby oraz jajka.
  • Witamina B12: U osób starszych często dochodzi do zaburzenia wchłaniania witaminy B12, dlatego tak istotne jest zwrócenie uwagi na jej prawidłowe spożycie. Naturalnie występuje ona tylko w produktach pochodzenia zwierzęcego, jednak niektóre produkty roślinne są w nią specjalnie wzbogacane np. płatki zbożowe lub produkty sojowe. Seniorzy często ograniczają ich spożycie, co może przyczyniać się do występowania niedoborów tego składnika. Witamina B12 jest niezbędna do tworzenia krwinek czerwonych, wspomaga także pracę układu nerwowego. Sprzyja utrzymywaniu koncentracji oraz dobrego nastroju.

Osłabienie organizmu osoby starszej – z czego może wynikać?

Na odporność wpływa wiele czynników, takich jak: genetyka, historia zdrowotna czy uwarunkowania środowiskowe. Nie bez znaczenia jest także styl życia. Osoby starsze są bardziej podatne na rozwój infekcji czy chorób przewlekłych. Wiek sprzyja rozwojowi takich jednostek chorobowych jak cukrzyca typu 2, nadciśnienie, osteoporoza, schorzenia nerek czy układu oddechowego. Nie oznacza to, że samo starzenie się organizmu wywołuje choroby. Jednak zmiany zachodzące w ciele wraz z wiekiem sprawiają, że coraz słabsze bodźce są wystarczające do zaburzenia równowagi organizmu, co sprzyja rozwojowi chorób.

Czynniki wpływające na osłabienie organizmu seniora to m.in.:

  • niewłaściwa dieta wynikająca często z trudności w przyjmowaniu pokarmów,
  • brak apetytu,
  • stres,
  • brak ruchu,
  •  nałogi,
  • choroby przewlekłe,
  • długotrwała farmakoterapia,
  •  bezsenność,
  •  zanieczyszczenie środowiska.

Proces starzenia dotyczy także przewodu pokarmowego. Ma to wpływ na sposób odżywiania seniora. Dochodzi do mniejszego wydzielania śliny, przez co jama ustna jest bardziej sucha, a połykanie pokarmów jest trudniejsze. Na skutek braku uzębienia lub jego osłabienia, a także źle dobranych protez zębowych seniorzy mogą mieć trudności w gryzieniu i rozdrabnianiu pożywienia. Z wiekiem zmniejsza się ilość kubków smakowych, co prowadzi do pogorszenia odczuwania smaków, najczęściej dotyczy ono smaku słodkiego oraz kwaśnego, a wzmacnia się odczuwanie smaku gorzkiego. Dodatkowo u osób starszych osłabia się czynność gruczołów trawiennych, przez co trawienie pokarmów jest wolniejsze. Może występować także słabsze wchłanianie niektórych składników np. wapnia, witaminy B12 czy witaminy D3. Z wiekiem zmniejsza się także aktywność jelita grubego, przez co seniorom częściej mogą dokuczać zaparcia.

Wszystkie te procesy sprawiają, że przyjmowanie, trawienie i wchłanianie składników pokarmowych z żywności może być u osób starszych utrudnione, prowadząc do niedoborów pokarmowych. Te z kolei istotnie przyczynić mogą się do osłabienia odporności wynikającej z nieprawidłowego stanu odżywienia. Seniorzy stanowią grupę osób szczególnie narażonych na ryzyko niedożywienia, również w sytuacji kiedy nie wskazuje na to ani ich masa ciała, ani wygląd zewnętrzny. Starzenie się organizmu sprzyja bowiem również zmianom w składzie ciała: zwiększa się ilość tkanki tłuszczowej, maleje zaś ilość tkanki mięśniowej. Dieta niedoborowa w białko może dodatkowo te zmiany nasilić co objawiać może się ogólnym osłabieniem, spadkiem siły mięśniowej, zmniejszeniem wydolności i szybszym męczeniem się, a w efekcie ograniczeniem możliwości wykonywania codziennych czynności. Dlatego warto poznać sposoby na wzmocnienie organizmu starszej osoby poprzez prawidłowo skomponowaną dietę. W pierwszym kroku zaś dobrym rozwiązaniem jest dokonanie analizy nawyków żywieniowych seniora, zwrócenie uwagi na ilości oraz jakość spożywanych pokarmów, oraz ograniczenia w ich przyjmowaniu.

Czasem, mimo najszczerszych chęci, modyfikacja diety seniora bywa trudna. Z jednej strony osoby starsze mają swoje przyzwyczajenia pielęgnowane przez wiele lat. Z drugiej różnego rodzaju stany chorobowe sprawiać mogą, że pewnego rodzaju produkty nie będą dobrze przez niego tolerowane. Dobrym przykładem jest zalecenie spożywania pełnoziarnistego pieczywa, które z drugiej strony nie jest wskazane np. w przebiegu chorób żołądka. Podobna sytuacja dotyczyć będzie surowych warzyw i owoców – są bardzo cennym źródłem witamin oraz składników mineralnych, jednak ich spożywanie na surowo przez osoby starsze może nastręczać trudności w gryzieniu i rozdrabnianiu kęsów. Równie trudne do pogryzienia może okazać się mięso – jedno z głównych źródeł białka.

Jeśli po analizie jadłospisu obawiamy się, że codzienna dieta seniora może być niedoborowa, należy zgłosić ten fakt lekarzowi, który zdecydować może o konieczności zastosowania wsparcia żywieniowego odpowiednimi preparatami, tzw. żywieniem medycznym, np. Nutridrinkami. Ich wprowadzenie do diety seniora warto skonsultować z lekarzem w każdej sytuacji, w której pomimo modyfikacji diety pojawia się obawa, że nie spożywa on wystarczających, zabezpieczających potrzeby organizmu ilości pokarmów. Utrata apetytu, niechęć do jedzenia lub zjadanie niewielkich porcji dań, a w ich konsekwencji spadek masy ciała, osłabienie oraz uczucie wyczerpania to jedne z pierwszych objawów alarmujących, których wystąpienia nie wolno ignorować.

Czy istnieją skuteczne sposoby wzmocnienia organizmu seniora?

Bardzo często mówi się o sposobach na wzmocnienie układu odpornościowego, podczas gdy tak naprawdę należałoby mówić o czynnikach, które jego działanie osłabiają. Wśród nich wymienia się zbyt mała ilość snu i przewlekłe zmęczenie czy stres. W planie dnia seniora zatem nie może zabraknąć czasu na odpowiednią ilość snu oraz wypoczynku – najlepiej na świeżym powietrzu. Unikanie sytuacji stresowych oraz regularna aktywność fizyczna, dostosowana do możliwości, również mają wpływ na wzmocnienie organizmu osoby starszej. Umiarkowany, ale regularny wysiłek fizyczny pobudza produkcję makrofagów i limfocytów T, które stanowią podstawę odporności.

Jednak w pierwszej kolejności należy zadbać o prawidłową dietę oraz o to by osoba starsza spożywała posiłki odpowiednie do swojego zapotrzebowania. Nieprawidłowe odżywianie bowiem wymieniane jest jako jeden z najważniejszych czynników wpływających negatywnie na funkcjonowanie układu odpornościowego. Zadbać należy więc o to, aby dieta była urozmaicona, a posiłki spożywane regularnie. W codziennym jadłospisie nie może zabraknąć dobrych źródeł tak ważnego dla prawidłowej pracy układu odpornościowego białka, gdyż to z niego produkowane są m.in. ciała odpornościowe. W codziennych posiłkach powinny się więc znaleźć chude gatunki mięs, nabiał, ryby czy jajka. Konieczne jest także spożywanie odpowiednich ilości warzyw i owoców będących źródłem witamin oraz składników mineralnych pełniących tzw. funkcję regulatorową w naszym organizmie. Szereg z nich określanych jest mianem antyoksydantów. W przypadku trudności w spożywaniu warzyw lub owoców na surowo warto zdecydować się na ich tarcie czy miksowanie do postaci musu. Działanie immunomodulujące (regulujące pracę układu odpornościowego) wykazują również kwasy tłuszczowe omega-3, które znajdują się m.in. w tłustych gatunkach ryb morskich czy tranie. Unikać z kolei należy nadmiernego i regularnego spożywania alkoholu czy kwasów tłuszczowych nasyconych oraz trans, jako że wykazują one działanie prozapalne. Ich źródłem jest wysoko przetworzona żywność, typu fast food, ale także gotowe ciasta i ciastka przygotowane na tzw. twardych margarynach.

W ostatnim czasie popularne stały się różnego rodzaju „preparaty na wzmocnienie organizmu u osób starszych”. Ich skład może być różny: od pojedynczych wyciągów ziołowych, przez „witaminy dla seniorów” po preparaty homeopatyczne. Jednak specjaliści z Polskiej Akademii Nauk wskazują, że ich działanie wzmacniające układ odpornościowy nigdy nie zostało potwierdzone. Stąd też pokładanie w nich zbyt wielkich nadziei jest nieuzasadnione. Jednocześnie ważne jest, aby ich stosowanie – jeśli się na nie zdecydujemy, zawsze najpierw konsultować z lekarzem prowadzącym, szczególnie jeżeli podopieczny leczy się z powodu chorób przewlekłych. Specjalista oceni czy zastosowanie tego typu preparatu jest celowe oraz doradzi taki, który będzie odpowiedni dla seniora, a przede wszystkim nie będzie wchodził w interakcję z przyjmowanymi przez niego lekami.