Celem diety w chorobie nowotworowej jest zapewnienie pacjentowi odpowiedniej dawki energii (czyli kalorii) oraz niezbędnych składników odżywczych: białek, tłuszczów, węglowodanów, a także witamin i minerałów. Każdy z wymienionych elementów odgrywa ważną rolę w funkcjonowaniu organizmu zarówno osoby zdrowej, jak i chorej. Optymalnie zbilansowana dieta u osób z chorobą nowotworową zmniejsza ryzyko rozwoju niedożywienia, co z kolei może ograniczać skutki uboczne leczenia, np. chemioterapii, występowanie powikłań pooperacyjnych, a także skracać pobyt w szpitalu. Dlatego przystępując do planowania jadłospisu, dowiedz się, jakie składniki są potrzebne dla chorych na nowotwór.

Zbilansowana dieta dla chorego onkologicznie

Zbilansowana dieta dostarcza wszystkich niezbędnych składników odżywczych w odpowiednich ilościach, jednocześnie pokrywając zapotrzebowanie energetyczne organizmu. 

Zalecana, dzienna porcja energii dla dorosłego człowieka to 25-35 kcal/kg masy ciała, a chorzy bardzo wyniszczeni powinni przyjmować 35-45 kcal/kg masy ciała na dobę.  

Podaż energii z poszczególnych składników powinna wynosić:  

  • Węglowodany: 35-50%, 
  • Tłuszcze: 30-50%, 
  • Białko: 15-20%1. 

 Przykładowo, jeżeli jadłospis chorego ma łącznie 2000 kcal, to węglowodany powinny dostarczać  700-1000 kcal, tłuszcze 600-1000 kcal, a białka 300-400 kcal. 

Zarówno niedobór, jak i nadmiar kalorii i składników odżywczych nie są korzystne dla organizmu chorego onkologicznie. Niedobory przyczyniają się do rozwoju niedożywienia, a to może prowadzić do osłabienia odporności, ubytku masy mięśniowej, słabszej tolerancji leczenia przeciwnowotworowego oraz dłuższej hospitalizacji. Natomiast przyjmowanie zbyt dużych ilości pokarmu powoduje nadmierne obciążenie narządów, które muszą zająć się metabolizowaniem spożytych składników odżywczych oraz usuwaniem produktów przemiany materii. Nadmierne spożycie białka (powyżej 2 g/kg masy ciała) powoduje zaburzenie gospodarki azotowej. Nadmiar tego pierwiastka jest usuwany przez nerki, które muszą pracować intensywnej.  

Z tych powodów dieta chorego z nowotworem powinna być dobrze zbilansowana, a  ilość wyżej wymienionych składników powinna się mieścić we wskazanych zakresach.  

Białko w diecie chorego na nowotwór 

Mimo iż zgodnie z powyższymi zaleceniami, procentowa zawartość białek w diecie powinna być najniższa, są one jednym z ważniejszych składników pokarmowych. Szczególnie dla chorych na raka, którzy potrzebują większej ilości protein w pożywieniu. U osób zdrowych do 15% energii powinno pochodzić ze spożywanego białka. Natomiast u chorych na nowotwór zapotrzebowanie wzrasta do 20%. Ilość ta powinna odpowiadać 1,2-2 g białka na kg masy ciała pacjenta.  

Zwiększone zapotrzebowanie na białko w trakcie choroby nowotworowej wynika z funkcji, jaką ten składnik pełni w organizmie. Jest drugim po wodzie głównym budulcem ciała człowieka. Tworzy mięśnie oraz narządy wewnętrzne, hormony i enzymy trawienne. Zapewnia prawidłowy wzrost, rozwój oraz funkcjonowanie wszystkich komórek i tkanek. Białka odpowiadają także za pracę układu odpornościowego. Budują limfocyty i przeciwciała, które bronią organizm przed bakteriami, wirusami a także innymi czynnikami patogennymi. U chorych na raka większa podaż białka wykorzystywana jest do regeneracji tkanek uszkodzonych podczas leczenia. Proces ten zapobiega pobieraniu budulca z mięśni, do którego dochodzi w sytuacji niedoboru.  

Białka organizmów żywych są zbudowane z 20 aminokwasów. Ze względu na wartość odżywczą, dzielimy je na pełnowartościowe (zawierające wszystkie aminokwasy) i niepełnowartościowe. Te pierwsze znajdują się w produktach pochodzenia zwierzęcego, dlatego ważne jest, aby w diecie chorego na nowotwór znajdowały się: chude mięso, najlepiej drobiowe, jajka, ryby, nabiał i produkty mleczne. Niepełnowartościowe białko znajduje się w produktach roślinnych, m. in. w nasionach roślin strączkowych np. fasoli, ciecierzycy czy soi, a także w pieczywie, kaszach i innych produktach zbożowych. Każde białko roślinne ma inny skład aminokwasów. Chcąc opierać dietę wyłącznie na produktach pochodzenia roślinnego, należy je łączyć w posiłki tak, aby dostarczyć do organizmu wszystkie 20 aminokwasów.  

Tłuszcze a dieta pacjenta onkologicznego 

Tłuszcze (lipidy) są wysokoenergetyczne, dlatego odgrywają ważną rolę w żywieniu chorych na raka, u których zapotrzebowanie na energię jest zwiększone. Jest ona potrzebna do wsparcia intensywnie pracującego układu odpornościowego i odbudowy uszkodzonych tkanek. W 1 g tłuszczu jest aż 9 kcal. Dzięki temu dodanie np. łyżki oliwy do zupy podnosi kaloryczność całego posiłku.  

W diecie pacjenta onkologicznego powinno znaleźć się 30-50% tłuszczu. Należy zwrócić jednak uwagę nie tylko na ilość, ale także ich jakość. Zalecane są tłuszcze roślinne, czyli takie, które znajdują się w olejach, pestkach i nasionach, a także niektórych owocach, np. awokado. Należy unikać tłuszczu pochodzenia zwierzęcego, za wyjątkiem ryb – szczególnie morskich. Zawarte w nich kwasy tłuszczowe mają dobroczynny wpływ na organizm człowieka. Zmniejszają stan zapalny w organizmie chorych z nowotworem. Wzmacniają działanie układu nerwowego i odpornościowego. 

Tłuszcze są źródłem energii oraz materiałem zapasowym w organizmie (tworzą tkankę tłuszczową). Oprócz tego wchodzą w skład płynów ustrojowych, błon komórkowych, w tym struktur mózgowych, a także biorą udział w syntezie niektórych hormonów np. prostaglandyn.  

Lipidy są również nośnikiem witamin rozpuszczalnych w tłuszczach: A, D, E i K, a także niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych, których organizm nie jest w stanie sam wyprodukować.  

W chorobie nowotworowej szczególnie ważną rolę przypisuje się wielonienasyconym kwasom tłuszczowym, a zwłaszcza omega-3, ze względu na ich działanie przeciwzapalne. Dobrymi ich źródłami są ryby morskie np. makrela, łosoś, pstrąg, oleje rybne i owoce morza. Znajdziesz je także w dużej ilości w oleju i siemieniu lnianym, orzechach włoskich, pestkach dyni i wielu innych produktach. 

Warto pamiętać, że tłuszcze są także nośnikiem smaku. W czasie choroby nowotworowej u części pacjentów dochodzi do obniżenia apetytu, więc dodatek tłuszczu do posiłku sprawi, że będzie on smaczniejszy. 

Węglowodany a jadłospis chorego na raka

Węglowodany (cukry) są głównym źródłem energii dla organizmu i dostarczają około połowy dziennego zapotrzebowania energetycznego. 

Dzielimy je na dwie grupy: 

  • węglowodany złożone – większe cząsteczki, wymagające dłuższego trawienia. Znajdują się w pełnoziarnistych produktach zbożowych, pieczywie razowym, kaszach, makaronie i ryżu; 
  • cukry proste – małe cząsteczki, które szybko ulegają strawieniu i wchłonięciu. Wchodzą w skład cukru stołowego, owoców i ich przetworów oraz słodyczy.  

Te pierwsze powinny być podstawą codziennej diety. Natomiast spożycie cukrów prostych nie powinno przekraczać 10% dziennej dawki energii, a u osób z nowotworem należy ograniczyć je do minimum.  

Węglowodany, po strawieniu i wchłonięciu do tkanek w postaci glukozy, są utlenianie, dając energię. Ta zostaje wykorzystana do licznych procesów metabolicznych, np. pracy narządów oraz mięśni. Glukoza jest wyłącznym źródłem energii dla mózgu, który zużywa jej ok. 140 g/dobę. Ponadto bierze ona udział w procesie tworzenia innych związków organicznych, np. glikoprotein, glikolipidów czy nukleozydów, które pełnią różnorodne funkcje biologiczne np. budują enzymy i hormony oraz przeciwciała, które pomagają zwalczać drobnoustroje oraz warunkują odporność organizmu.  

Gdy dieta nie zawiera odpowiedniej ilości węglowodanów, organizm syntetyzuje glukozę w wątrobie, wykorzystując do tego procesu swoje własne białka. Brakujące cząsteczki są resorbowane z mięśni, a w następnym etapie z narządów wewnętrznych, powodując ich osłabienie. Aby spróbować zapobiec temu procesowi, konieczne jest zapewnienie w diecie odpowiedniej ilości węglowodanów i tłuszczów. Z kolei nadmiar spożywanych cukrów jest przekształcany w trójglicerydy i odkładany w tkankę tłuszczową. Dlatego ważne jest, aby pacjent onkologiczny jadał regularnie, a jego dieta zawierała głównie węglowodany złożone, które są dłużej trawione i wchłanianie, a powstająca z nich glukoza na bieżąco zużywana. 

Warzywa i owoce dla chorego na nowotwór

Choć mają w sobie niewiele kalorii, są cennym źródłem witamin oraz minerałów i powinny znajdować się niemal w każdym posiłku. Zaleca się spożywanie codziennie 5 porcji warzyw i owoców, z czego ¾ powinny stanowić warzywa. Ze względu na zawartość cukrów prostych, spożycie owoców w stosunku do warzyw powinno być mniejsze. Wybieraj różnorodne produkty, aby mieć pewność, że dostarczasz do organizmu wszystkie witaminy oraz minerały. Podawaj warzywa i owoce w dowolnej postaci, np. zupy, soku, sałatki. Pamiętaj, że najwięcej wartości odżywczych mają produkty nieprzetworzone –dlatego najlepszym wyborem są warzywa i owoce zjadane na surowo (pod warunkiem, że nie ma ku temu przeciwwskazań zdrowotnych). 

Antyoksydanty 

Antyoksydanty (przeciwutleniacze) są ważnym elementem zarówno diety osób zdrowych, jak i chorych na nowotwór, ponieważ zmniejszają nasilenie stanu zapalnego. Proces zapalny w organizmie chorego na nowotwór sprzyja tworzeniu się wolnych rodników, mogących powodować uszkodzenie wielu komórek i tkanek. Aby temu zapobiegać, potrzebne są przeciwutleniacze, które w większości nie są produkowane w organizmie i trzeba je dostarczyć z pożywieniem.  

Do antyoksydantów należą m. in.: witaminy C, E, A, cynk, selen, miedź, magnez, a także polifenole i karotenoidy. Znajdują się one przede wszystkim w surowych warzywach oraz owocach, takich jak pomidory, pietruszka, szpinak, papryka, brokuły i inne zielone jarzyny. Wysoką zawartość przeciwutleniaczy, szczególnie witamin A, E, mają także orzechy i oleje roślinne. 

Błonnik 

Błonnik zasadniczo nie jest składnikiem odżywczym, lecz nie można pominąć jego roli w diecie osoby z nowotworem. Jest mieszaniną związków pochodzących z produktów zbożowych, warzyw i owoców. Nie jest trawiony przez organizm, ale przechodząc przez światło jelit przyspiesza przesuwanie się treści pokarmowych. Tym samym ogranicza kontakt potencjalnie chorobotwórczych (i rakotwórczych) substancji z błoną śluzową. Zwiększa także objętość stolca, co powoduje rozmiękczenie potencjalnie szkodliwych związków. Zaleca się spożywanie codziennie błonnika w ilości zgodnej z ogólną normą ( min. 25 g), gdy tylko nie ma ku temu przeciwskazań np. dysfunkcji przewodu pokarmowego, albo nie występują biegunki.  

 

Woda w jadłospisie pacjenta onkologicznego

Pacjent onkologiczny nie może zapomnieć o nawodnieniu. Woda jest niezbędna w procesie przemian metabolicznych w ciele człowieka. Stanowi też główny składnik płynów ustrojowych, np. krwi. Wraz z nią usuwane są z organizmu toksyny oraz metabolity, które powstały w komórkach po podaniu leków przeciwnowotworowych podczas chemioterapii. Często podczas leczenia pacjenci odczuwają zaburzenia smaku oraz suchość w jamie ustnej, regularne nawadnianie pomaga nawilżyć błony śluzowe wewnątrz ust i zmniejszyć odczuwany dyskomfort. Ciało człowieka nie ma możliwości magazynowania wody, a ta jest na bieżąco zużywana, dlatego potrzebne jest jej stałe dostarczanie. Aby zapewnić właściwe nawodnienie organizmu, codziennie wypijaj 30-40 ml płynów na każdy kilogram masy ciała. 

Modyfikacje diety

W zależności od sposobu i tolerancji leczenia, występujących chorób towarzyszących oraz lokalizacji guza, dieta przy nowotworze może wymagać modyfikacji. Może być konieczne ograniczenie któregoś z wymienionych składników lub zmiana formy przygotowywania posiłków na lepiej przyswajalną dla pacjenta. Przykładowo, u chorych, którym dokucza biegunka po chemioterapii, należy ograniczyć spożycie błonnika. Z kolei u pacjentów poddawanych naświetlaniu okolic jamy brzusznej zaleca się wykluczenie z diety mleka i produktów mlecznych. 

W każdym przypadku dieta pacjenta onkologicznego powinna być zbilansowana tak, aby dostarczać wszystkich niezbędnych składników, w ilościach dostosowanych do aktualnego zapotrzebowania i stanu chorego. Należy także pamiętać o konsultacji z lekarzem bądź dietetykiem, który pomoże nam dokonać niezbędnych modyfikacji diety.   

Bibliografia: 

  1. Arends J. et al. “ESPEN guidelines on nutrition in cancer patients” Clinical Nutrition 36 (2017), 11-48.  
  2. Grzymisławski M. (2019), Dietetyka kliniczna, Wydawnictwo Lekarskie PZWL: Warszawa. 
  3. Kłęk S., Jankowski M., Kruszewski WJ. et al. Clinical nutrition in oncology: Polish recommendations. Oncol Clin Pract 2015; 11: 172–188. 
  4. Szczygieł B., Ukleja A. (2017), Niedożywienie związane z chorobą. Wydawnictwo Lekarskie PZWL: Warszawa.