Niedożywienie – czym jest i jak mu zapobiegać?
Niedożywienie jest stanem, który rozwija się w skutek niedoboru składników odżywczych lub niewystarczającego ich wchłaniania w stosunku do potrzeb organizmu. Co może być zaskakujące, niedożywienie nie dotyczy tylko osób z niską masą ciała, rozpoznaje się je także u osób z nadwagą i otyłością, ponieważ jak się okazuje, nadmiar masy ciała wcale nie jest jednoznaczny z dobrym stanem odżywienia.
Spis treści:
Czym jest niedożywienie?
Światowa Organizacja Zdrowia definiuje niedożywienie jako „występujący na poziomie komórkowym brak równowagi pomiędzy zapotrzebowaniem na składniki pokarmowe i energię a podażą, której zaspokojenie pozwala na wzrost, podtrzymywanie funkcji życiowych oraz pełnienie określonych funkcji”. Z kolei Europejskie Towarzystwo Żywienia Klinicznego i Metabolizmu ESPEN (European Society for Clinical Nutrition and Metabolism) określa je jako „stan wynikający z braku wchłaniania lub braku spożywania substancji żywieniowych, prowadzący do zmiany składu ciała, upośledzenia fizycznej i mentalnej funkcji organizmu oraz wpływający niekorzystnie na wynik leczenia choroby podstawowej”. Niezależnie od definicji jednak, wystąpienie pierwotnych objawów niedożywienia stanowić powinno podstawę do podjęcia interwencji żywieniowej, której celem będzie zapobieganie dalszemu jego pogłębianiu, a w konsekwencji wystąpieniu powikłań wtórnych.
Przyczyny niedożywienia
Na rozwój niedożywienia ma wpływ wiele czynników.
Niski status ekonomiczny przyczynia się do wyboru produktów o niskiej jakości, ubogich w mikro i makro składniki odżywcze. Poza ekonomicznymi także czynniki socjalne mają wpływ na wystąpienie niedożywienia – samotność, brak samodzielności, uzależnienie od osób trzecich mają wpływ na sposób i możliwość prawidłowego odżywiania. Błędne nawyki żywieniowe – nieprawidłowe komponowanie posiłków, zbyt wysoka podaż węglowodanów prostych, tłuszczy nasyconych, a także nieodpowiednia do potrzeb podaż białka.
Ważnym czynnikiem, który przyczynia się do wystąpienia niedożywienia są różnego rodzaju stany chorobowe oraz wynikające z nich hospitalizacje. Stres związany z samą diagnozą choroby, a także pobytem w szpitalu przyczynić może się do zmniejszenia apetytu i chęci do spożywania posiłków. Sam proces zapalny towarzyszący chorobie z jednej strony przyczyniać może się do niechęci do jedzenia, z drugiej zaś często zwiększa zapotrzebowanie organizmu na energię i składniki odżywcze – głównie białko. Na te czynniki nakładać mogą się trudności w samodzielnym spożywaniu pokarmów przy jednoczesnej niewystarczającej pomocy osobom wymagającym asysty przy posiłkach – dotyczy to przede wszystkim osób mieszkających samotnie. Konieczność wykonywanych badań diagnostycznych, gdzie pacjent musi pozostać na czczo, przyczynić może się również do ograniczenia spożycia pokarmów. Różnego rodzaju restrykcje żywieniowe, konieczność zastosowania diety łatwostrawnej lub eliminacyjnych sprawiają, że pacjenci sięgają po produkty, które w ich rozumieniu dobrze wpisują się w tego typu dietę, jednak jednocześnie mają one często niską wartość odżywczą, np. pszenne pieczywo czy produkty wysoko przetworzone, co w konsekwencji prowadzić może do rozwoju niedożywienia.
Istotny wpływ na wystąpienie niedożywienia mają choroby, w których konsekwencji u pacjentów dochodzi do zaburzeń połykania, upośledzenia funkcji żucia i gryzienia co uniemożliwia przyjmowanie adekwatnych do potrzeb ilości substancji odżywczych. Przykładem tutaj mogą być schorzenia neurologiczne jak choroba Parkinsona czy stan po udarze mózgu. Choroby powodują zwiększone zapotrzebowanie na energie i białko, którym pacjent nie jest w stanie sprostać. Choroby przewlekłe mogą powodować zaburzenia wchłaniania, a tym samym mimo właściwej podaży, niedostateczne wykorzystanie składników odżywczych pochodzących z jedzenia.
Pogorszenie stanu odżywienia i niedożywienie dotyczyć może wielu grup pacjentów. Jednak w sposób szczególny na jego wystąpienie narażone są osoby chorujące przewlekle na:
- choroby układu pokarmowego,
- choroby układu oddechowego,
- choroby neurologiczne,
- choroby psychiczne
- choroby układu sercowo–naczyniowego
- choroby onkologiczne
A także osoby, u których występuje kilka jednostek chorobowych jednocześnie, przyjmujące wiele leków
Objawy niedożywienia
Niedożywienie jest stanem zaburzenia odżywiania o złożonej genezie. Wyróżnia trzy typy niedożywienia (marasmus, kwashiorkor, typ mieszany), objawy mogą różnić się w zależności od wystąpienia rodzaju niedożywienia.
Ogólne wyniszczenie organizmu związane z przewlekłym niedoborem białka (protein) i energii to niedożywienie typu marasmus. Przewlekłe głodzenie prowadzi do spadku masy ciała, wyniszczenia, zaniku masy mięśniowej, osłabienia siły mięśniowej, pogorszenia funkcji odpornościowych. Jednocześnie w badaniach laboratoryjnych poziom białka w surowicy często nie odbiega od prawidłowych zakresów.
Niedożywienie stresowe – określane jako kwashiorkor, rozwinąć może się w przypadku osób, które uległy ciężkiemu urazowi i stresowi np. na skutek wypadku komunikacyjnemu, czy zmagają się z ciężką infekcją, oparzeniem. U tych osób dochodzi do nagłego wzrostu zapotrzebowania na substancje pokarmowe, a przede wszystkim na białko, w skutek przyspieszenia procesów metabolicznych. Ten typ niedożywienia rozwija się szybko i w krótkim czasie doprowadzić może zaburzeń hipoalbuminemii, obrzęków czy zaburzeń wodno – elektrolitowych.
Wyróżnia się także typ mieszany niedożywienia, stanowiący połączenie obu powyższych, np. w sytuacji gdy na zły stan odżywienia wynikający z przewlekłego głodzenia nałoży się reakcja zapalna będąca efektem ciężkiej choroby.
W przypadku osób dorosłych o niedożywieniu możemy mówić gdy:
- doszło do niezamierzonej utraty masy ciała – utrata od 5% do 10% lub więcej masy ciała w ciągu 3 do 6 miesięcy jest jedną z głównych oznak niedożywienia
- obserwowana jest niska masa ciała – osoby o wskaźniku masy ciała (BMI) poniżej 18,5 (w przypadku osób w wieku 18 – 65 lat) oraz poniżej 20 (w przypadku osób po 65 roku życia) są zagrożone niedożywieniem
Jednak również takie czynniki jak:
- Brak zainteresowania jedzeniem i piciem, zmniejszony apetyt
- Przewlekłe uczucie zmęczenia i słabości
- Obniżenie odporności – częste infekcje i przewlekłość ich leczenia
- Trudności w koncentracji
- Trudno gojące się rany
- Stałe uczucie zimna
- Zły nastrój lub depresja
mogą świadczyć o już występującym niedożywieniu lub ryzyku jego rozwoju.
Zagrożenia związane z niedożywieniem
Długotrwałe i nieleczone niedożywienie może prowadzić do upośledzenia odporności, a co za tym idzie wzrostu częstości zakażeń. Zazwyczaj też, u osób niedożywionych występujące infekcje trwają dłużej i gorzej reagują na leczenie. U pacjentów z niedożywieniem dojść może do zaburzeń gojenia się ran, wydłuża się okres rekonwalescencji oraz pobytu w szpitalu. Proces rehabilitacji nie przebiega tak efektywnie jak w przypadku osób odżywionych prawidłowo. Niedożywienie przyczynia się także do zaniku kosmków jelitowych wpływając na zaburzenia trawienia i wchłaniania. Funkcjonowanie ważnych dla życia narządów wewnętrznych ulega zaburzeniu. Niedożywienie przyczynić może się do wystąpienia nieodwracalnych zmian w organizmie.
Jak walczyć z niedożywieniem?
Sposobem na zapobieganie, a także postępowania w przypadku niedożywienia jest prawidłowo zbilansowana dieta, która dostarcza adekwatne do potrzeb pacjenta ilości substancji odżywczych. Zwiększone zapotrzebowanie na składniki odżywcze w procesie choroby wymaga zmiany nawyków żywieniowych, często modyfikacji diety i właściwego dostosowania podaży energii i białka do wymagań organizmu.
Interwencja żywieniowa podejmowana w celu poprawy stanu odżywienia polega na wprowadzeniu zmian zarówno ilościowych jak i jakościowych. Oznacza to, że konieczne może okazać się zarówno zwiększenie ilości przyjmowanych pokarmów a tym samym składników odżywczych w nich zawartych, jak również sięganie po takie produkty, które charakteryzują się tzw. wysoką gęstości odżywczą: nawet w objętościach dostarczają znacznych ilości składników odżywczych. Istotnym elementem jest dostosowanie konsystencji posiłków do możliwości pacjenta. Dania o zmienionej konsystencji stosuje się u osób, u których występują zaburzenia połykania czy problemy z żuciem. Dla pacjentów, u których występują zaburzenia apetytu lub wczesne poczucie sytości przygotowuje się dania wysokoenergetyczne, bogatobiałkowe, a jednocześnie niewielkie objętościowo.
W przypadku wystąpienia objawów niedożywienia lub symptomów mogących świadczyć o ryzyku jego rozwoju lekarz zdecydować może o konieczności zastosowania specjalistycznych preparatów odżywczych z kategorii żywności specjalnego przeznaczenia medycznego w celu zwiększenia podaży białka i energii w diecie. Stanowić mogą one uzupełnienie lub trzon diety. Przy czym specjalistyczny model żywieniowy warto wprowadzić wcześnie w celu profilaktyki niedożywienia.
Wspomniana interwencja żywieniowa zazwyczaj rozpoczynana jest od modyfikacji tradycyjnej diety tak, by dostosować ją do potrzeb i możliwości pacjenta. Warto w tym celu skorzystać z porady dietetyka specjalizującego się w żywieniu klinicznym. Gdy takie działanie nie przyniesie oczekiwanego efektu, lekarz lub dietetyk w konsultacji z lekarzem zalecić może uzupełnienie diety o żywność medyczną w postaci doustnych preparatów odżywczych. Zdarza się jednak również tak, że odżywianie doustnie, nie jest możliwe. W takich sytuacja zastosowanie znajduje żywienie dojelitowe, polegające na podaży wszystkich składników pokarmowych za pomocą zgłębnika (specjalnego dostępu) bezpośrednio do przewodu pokarmowego (żołądka lub jelita). Z kolei, sytuacja gdy – z różnych przyczyn, podaż pokarmu drogą przewodu pokarmowego jest niemożliwa, stanowi wskazanie do żywienia pozajelitowego. W takim przypadku składniki odżywcze podawane są dożylnie.
