Choroby nowotworowe to często choroby przewlekłe, które w trakcie leczenia niemal zawsze wymagają modyfikacji żywieniowych. Warto wiedzieć, że zapotrzebowanie organizmu na energię i niektóre składniki odżywcze może zwiększyć się nawet o 20% w stosunku do potrzeb sprzed diagnozy. Jest to efekt nasilonego katabolizmu, czyli zwiększenia tempa przemiany materii i większego zużycia białka, które jest wynikiem mobilizacji układu odpornościowego. Jakie jest zapotrzebowanie na energię pacjenta onkologicznego? Poznaj praktyczne rozwiązania, aby zapewnić choremu odpowiednie dzienne zapotrzebowanie kaloryczne.

Spis treści:

  1. Dzienne zapotrzebowanie kaloryczne u pacjenta z nowotworem. Dlaczego to tak ważne?
  2. Odżywianie pacjenta onkologicznego
  3. Energia w diecie chorego na nowotwór
  4. Ile kalorii powinien spożywać pacjent onkologiczny?
  5. Wartościowe źródła energii

Dzienne zapotrzebowanie kaloryczne u pacjenta z nowotworem. Dlaczego to tak ważne?

Podstawowym celem odżywiania jest zaspokajanie potrzeb energetycznych, związanych z codziennym funkcjonowaniem. Każdy organizm ma określone zapotrzebowanie na energię, które zależy od wieku, płci, aktywności fizycznej i schorzeń dodatkowych. Niezbędną do życia energię uzyskuje się dzięki przemianom metabolicznym, które zachodzą na skutek pobierania pożywienia, jego trawienia i zużycia przez komórki. Energia produkowana jest przede wszystkim z węglowodanów i tłuszczów. Białka zawarte w pożywieniu wykorzystywane są głównie do przebudowy białek organizmu, co oznacza, że w mniejszym stopniu stają się substratami do produkcji energii.

Indywidualnie dopasowany sposób żywienia jest integralnym elementem terapii antynowotworowej. W kontekście żywienia chorego priorytetem powinno być zatrzymanie spadku masy ciała i zapobieganie niedożywieniu, co można próbować osiągnąć przez codzienne pokrycie obliczonego dziennego zapotrzebowania na energię. Dobry stan odżywienia może zmniejszać ryzyko powikłań pooperacyjnych, korzystnie działać na układ odpornościowy i wpływać na poprawę rokowania pacjenta.

Odżywianie pacjenta onkologicznego

Pierwszym, najważniejszym krokiem w planowaniu diety dla chorego na nowotwór jest zadbanie o prawidłową podaż energii i makroskładników w diecie ogółem, jak i w pojedynczych posiłkach. Jadłospis powinien uwzględniać zwiększone zapotrzebowanie szczególnie na białko i energię. W trakcie terapii wszystkie spożywane posiłki powinny być zbilansowane, to znaczy zawierać źródła białek, tłuszczów i węglowodanów.

Dalszymi krokami są pokrycie zapotrzebowania na witaminy i składniki mineralne oraz dostosowanie formy posiłków do możliwości spożycia przez chorego.
Najlepiej, jeśli dieta zostanie ułożona przez dietetyka, który indywidualnie dopasuje żywienie do preferencji i możliwości pacjenta. Jadłospis powinien być na bieżąco modyfikowany w zależności od etapów leczenia i efektów ubocznych terapii.

Energia w diecie chorego na nowotwór

Jeśli dostarczymy mniej energii niż wydatkujemy, to organizm skorzysta z własnych rezerw energetycznych, które przechowywane są głównie w tkance tłuszczowej, mięśniowej i wątrobie. W takiej sytuacji, w organizmie zaczynają przeważać przemiany kataboliczne (rozkład złożonych substancji na prostsze) uwalniające energię, którą może wykorzystać na podstawowe funkcje życiowe. U chorych jest to zjawisko bardzo niekorzystne, ponieważ jeśli trwa zbyt długo prowadzi do wyniszczenia organizmu.

Obecność nowotworu i wzmożone działanie układu odpornościowego zwiększa codzienny wydatek energetyczny zwykle o ok. 100- 300 kcal. Wydaje się, że to niewielka wartość, jednak przy braku codziennej rekompensacji przez odpowiednio zwiększone spożycie kalorii, może skutkować utratą masy tkanki tłuszczowej w tempie ok 0,5- 1 kg miesięcznie lub, co gorsza, spadkiem masy mięśniowej o 1-2,3 kg na miesiąc. Zazwyczaj choroba i leczenie trwają zdecydowanie dłużej niż miesiąc, przez co straty masy ciała mogą być znaczne, dlatego zwiększenie spożycia energii jest tak istotne w zachowaniu optymalnego stanu odżywienia pacjenta.

Ile kalorii powinien spożywać pacjent onkologiczny?

Chory na raka powinien spożywać więcej energii niż przed diagnozą. Zapotrzebowanie energetyczne wylicza się na podstawie należnej (idealnej) masy ciała (najprostszy wzór: wzrost [cm) – 100 = należna masa ciała(kg)). Średnia podaż kalorii u pacjentów powinna wynosić od 25 do 35 kcal na 1 kilogram należnej masy ciała, co w przeliczeniu na osobę ważącą 70 kg daje 1750 do 2450 kcal dziennie. Również w czasie rekonwalescencji, dieta po chemioterapii powinna uwzględniać zwiększone zapotrzebowanie kaloryczne, podobnie jak w trakcie leczenia.

U pacjentów, u których istnieje kacheksja (wyniszczenie nowotworowe) podaż kalorii można zwiększyć do 35-45 kcal na 1 kg należnej masy ciała na dobę.

Podaż energii z poszczególnych makroskład­ników powinna się rozkładać następująco:

  • węglowodany: 35-50%,
  • tłuszcze: 30-50%,
  • białko: 15-20%.

Istnieje zależność pomiędzy energią spożytą z innych makroskładników a białkiem, bowiem ilość białka, które zostanie wykorzystane m.in. do odbudowy własnych tkanek jest uzależniona od ilości spożycia energii. Jeśli w diecie (lub pojedynczym posiłku) jest zbyt mało kalorii albo składa się jedynie z białka, to organizm zużyje spożyte białko na energię. Dlatego posiłki muszą być pełnowartościowe, aby z węglowodanów i tłuszczów komórki mogły właśnie czerpać energię a białko mogło być wykorzystane do celów budulcowych.

Wartościowe źródła energii

Podstawowym źródłem energii w diecie nowotworowej powinny być produkty zbożowe: kasze, ryż, makarony, czerstwe pieczywo (pszenne) i ziemniaki, a także tłuszcze, takie jak masło, czy oleje roślinne, np.: olej rzepakowy, oliwa z oliwek.

Potrawy łatwostrawne będą łatwiej i szybciej wykorzystanym źródłem energii. Zawierają mniejsze ilości błonnika, więc dają mniejsze uczucie sytości u pacjenta, który najczęściej wtedy w krótszym odstępie czasu ponownie odczuwa głód. Dzięki temu jest szansa, że pacjent może zjeść więcej w ciągu dnia. Dietetycy podkreślają jednak, że nie warto profilaktycznie eliminować z diety chorego żadnych produktów spożywczych, tylko w przypadku, kiedy rzeczywiście są źle tolerowane i powodują dolegliwości ze stronu układu pokarmowego (np. biegunki, zaparcia, nudności itp.).

W jadłospisie warto uwzględnić wysokoenergetyczne potrawy, takie jak:

  • kleiki i kaszki (tapioka, kaszka kukurydziana, jaglana, manna),
  • kluski mączne (typu kopytka, śląskie, leniwe),
  • galarety (mięsne, rybne),
  • budynie wzmocnione (na tłustym mleku, śmietance – przy dobrej tolerancji tłuszczu).

Zjedzenie potrzebnej ilości energii z produktów naturalnych, niskoprzetworzonych przy zmniejszonym apetycie może być trudne, dlatego warto wykorzystać sposoby na „przemycenie” większej ilości kalorii w posiłkach bez znacznego zwiększania ich objętości, poprzez dodatki:

  • tłuszczu, okraszanie dań (np. łyżeczką masła lub oleju roślinnego) do potraw podawanych na ciepło (np. zup, dań z kaszą, ziemniakami, gotowanych warzyw),
  • śmietanki (do kawy, koktajli, do zup i sosów) lub bitej śmietany (np. deserów i budyniów),
  • półtłustych jogurtów, serów twarogowych, serków, mascarpone, ricotta, mleka w proszku,
  • zaprawek z mąki do zup i sosów,
  • banana, awokado, masła orzechowego, mleka kokosowego (o ile jest dobrze tolerowane),
  • miodu do dosładzania,
  • jajek (np. do sałatek, do mielonych mięs),
  • żywności medycznej – preparatów typu Nutridrink (np. do deserów, koktajli).

Praktycznymi metodami na zwiększenie spożycia energii są:

  • częste spożywanie posiłków (przynajmniej 5 w ciągu dnia). Jeśli chory nie jest w stanie spożyć wystarczającej ilości energii, warto uwzględnić więcej mniejszych posiłków (nawet w nocy, jeśli chory przejawi ochotę na jedzenie),
  • spożywanie w pierwszej kolejności produktów bardziej kalorycznych, czyli mięsa, produktów mącznych, sosów, a na końcu warzyw, które mają stosunkowo mało kalorii,
  • wybieranie soków, koktajli, jogurtów pitnych zamiast wody, która nie dostarcza kalorii.

Kiedy ilość tradycyjnego jedzenia jest niewystarczająca, aby pokryć zapotrzebowanie na energię i składniki odżywcze, rozwiązaniem stworzonym z myślą o pacjentach onkologicznych jest żywienie medyczne. Wzbogacanie diety z wykorzystaniem preparatów takich jak Nutridrink Protein, które zawierają dużą dawkę energii i składników odżywczych w małej objętości, ułatwia codzienne spożycie odpowiedniej dawki kalorii i białka.

Bibliografia:

  • Jarosz M., Sajór I.,: Żywienie chorych z nowotworami. Porady lekarzy i dietetyków. IŻŻ, PZWL Wydawnictwo Lekarskie. 2018

  • Kłęk S., Jankowski M., Kruszewski W. J., i wsp.: Standardy leczenia żywieniowego w onkologii. Onkologia w Praktyce Klinicznej. 2015;1(1):20–28,30–33.

  • Roszkowski W. (red): Podstawy nauki o żywieniu człowieka. Przewodnik do ćwiczeń. Warszawa, SGGW, 2008.

  • Tokajuk A., Car H., Wojtukiewicz M. Z.: Problem niedożywienia u chorych na nowotwory. Medycyna Paliatywna w Praktyce 2015; 9,1:23-29