Żywienie osób po udarze mózgu

Gdy dowiadujemy się o diagnozie udaru mózgu, w pierwszej chwili trudno myśleć o tym, jak będzie wyglądać dieta i jak duże znaczenie ma odpowiedni stan odżywienia. Tymczasem jest to bardzo istotna kwestia - pacjenci po udarze mózgu są szczególnie narażeni na niedożywienie, a odpowiedni sposób żywienia może pozytywnie wpływać na proces leczenia i rekonwalescencji.
Pamiętajmy, że osoby otyłe również mogą być niedożywione Podczas komponowania menu należy pamiętać o dwóch aspektach: dostosowaniu odpowiedniej konsystencji posiłku, a także ilości energii oraz białka, na które zapotrzebowanie zwiększa się w związku ze zmianą metabolizmu podczas choroby.

Spis treści:

1. Jak zmienia się zapotrzebowanie na składniki odżywcze pacjenta po udarze mózgu?
2. Jak wspierać profilaktykę kolejnego udaru mózgu?
3. Co w sytuacji, gdy tradycyjna dieta nie wystarczy?
4. Problemy z połykaniem
5. Skąd się biorą problemy z połykaniem?
6. Jakie objawy wskazują na dysfagię?
7. Jak postępować przy spożywaniu posiłków?
8. Gimnastyka dla języka… i nie tylko – czyli proste ćwiczenia do poprawy połykania

Jak zmienia się zapotrzebowanie na składniki odżywcze pacjenta po udarze mózgu?

Zapotrzebowanie na białko wzrasta w wielu stanach chorobowych nawet dwukrotnie, także u pacjentów po udarze mózgu. Odpowiednia ilość białka i energii w diecie nie tylko zapobiega utracie masy ciała, ale także wspomaga procesy regeneracyjne tkanek, może także przekładać się na lepsze efekty leczenia i rehabilitacji.

Produkty bogate w białko to przede wszystkim drób, ryby, owoce morza, sery, twaróg, jaja i nasiona roślin strączkowych. W diecie pacjenta po udarze mózgu istotne są również warzywa i owoce jako źródło witamin i składników mineralnych (powinny się pojawić w każdym posiłku), a także mleko i jego przetwory, kasze, ryże, makarony (najlepiej pełnoziarniste), a jako źródło tłuszczu – oliwa z oliwek, oleje roślinne, orzechy i pestki.

Jak wspierać profilaktykę kolejnego udaru mózgu?

Właściwy sposób żywienia wpływa na funkcjonowanie całego organizmu, w tym również układu sercowo-naczyniowego, co ma kluczowe znaczenie dla prawidłowego przepływu krwi do mózgu. Poza dostosowaniem diety do zapotrzebowania i stanu zdrowia pacjenta ważne jest też zapobieganie kolejnemu incydentowi. Zalecenia żywieniowe powinny koncentrować się na modelu diety śródziemnomorskiej, która opiera się na poniższych zasadach:

Ograniczenie podaży soli (maksymalnie ½ małej łyżeczki od herbaty w ciągu dnia) łącznie z tą dodawaną do potraw i będącą w gotowych produktach. Należy unikać mieszanek przypraw, które zawierają dodatkowo w składzie sól i/lub glutaminian sodu.

Ograniczenie spożycia mięsa czerwonego, w tym wędlin, przy czym należy wybierać wyłącznie chude części bez widocznego tłuszczu.

Tłuste ryby morskie (śledź, łosoś, makrela) powinny występować w jadłospisie 2 razy w tygodniu.

Ważne jest nawodnienie – codziennie około 1,5 litra płynów. Woda mineralna także powinna być niskosodowa.

Z diety należy wykluczyć źródła kwasów tłuszczowych nasyconych, czyli głównie produkty pochodzenia zwierzęcego, tj. smalec, słonina, masło oraz kwasy tłuszczowe trans obecne m. in. w daniach gotowych, waflach, ciastkach, krakersach (należy czytać etykiety składu produktu – unikać częściowo utwardzonych tłuszczów)

Rekomendowane oleje to olej rzepakowy, oliwa z oliwek oraz olej lniany (do spożywania wyłącznie na zimno, bez obróbki termicznej). Korzystne są także tłuszcze zawarte w orzechach, nasionach i pestkach.

Podstawa diety to produkty pełnoziarniste (kasze, ryż brązowy, makaron pełnoziarnisty, pieczywo graham), a także warzywa (do 600 – 800 g/dzień) oraz owoce (do 200 g/dzień). Szczególnie istotne są warzywa i owoce koloru czerwonego oraz fioletowego ze względu na dużą zawartość składników pozytywnie wpływających na układ sercowo-naczyniowy (tzw. polifenoli). Istotne są także świeże zioła

Niskotłuszczowe produkty mleczne – mleko, kefiry, jogurty, chude twarogi – zaleca się około 2 porcji dziennie.

Jaja należy ograniczyć do maksymalnie 4 sztuk na tydzień

Natomiast częściej należy wprowadzać soczewicę, fasolę, ciecierzycę, np. 2 razy w tygodniu zaleca się zastępowanie porcji mięsa nasionami roślin strączkowych, stosowanie ich jako dodatek do zup lub w postaci past do chleba.

Co w sytuacji, gdy tradycyjna dieta nie wystarczy?

Gdy mimo modyfikacji tradycyjnej diety chory nie jest w stanie dostarczyć swojemu organizmowi wszystkich składników odżywczych w odpowiedniej ilości zgodnej z zapotrzebowaniem (je zbyt mało, np. z powodu braku apetytu lub ma trudności z przyjmowaniem posiłków), należy skonsultować z lekarzem wprowadzenie tzw. doustnych preparatów odżywczych. Występują one w formie płynnej i w niewielkiej objętości dostarczają choremu znacznej ilości energii, potrzebnego w procesie rekonwalescencji białka oraz pozostałych składników odżywczych.

Warto pamiętać, że właściwe podawanie preparatów do żywienia medycznego (np. Nutridrink Protein) wiąże się z pewnymi zasadami, w tym m.in. odpowiednim sposobem i czasem wypijania. Należy je pić małymi łykami, najlepiej około 30 minut. Dla urozmaicenia można rozważyć włączenie ich do gotowych potraw, np. zastąpić część jogurtu w koktajlu, śmietanę w zupie krem, dodać do twarogu i przygotować nadzienie do naleśników, bądź rozlać do małych pojemniczków i przyrządzić lody. Możliwości jest naprawdę wiele: przepisy znajdziesz na stronie pwch.you2.pl. Nutridrink Protein to żywność specjalnego przeznaczenia medycznego. Do postępowania dietetycznego w niedożywieniu i ryzyku niedożywienia związanym z chorobą, szczególnie u pacjentów ze zwiększonym zapotrzebowaniem białkowym. Stosować pod nadzorem lekarza.

Problemy z połykaniem

Po udarze mózgu oprócz problemów z poruszaniem się czy wystąpieniem niedowładów, często obserwuje się trudności przy jedzeniu oraz problemy z komunikowaniem się (mową). Wówczas warto skorzystać z pomocy neurologopedy, czyli specjalisty, który po zbadaniu pacjenta określi rodzaj występujących zaburzeń, wdroży odpowiednią terapię oraz podpowie rodzinie i opiekunom, jak należy postępować przy posiłkach i jak ułatwić porozumiewanie się z osobą po udarze.

Skąd się biorą problemy z połykaniem?

Przyjmowanie posiłków jest dla nas tak zwyczajną rzeczą, że na co dzień nie zastanawiamy się jak ten proces przebiega. Tymczasem, aby prawidłowo przełknąć łyk płynu lub kęs jedzenia, musi zostać do tego zaangażowane wiele mięśni twarzy, gardła, krtani, a pracą tych wszystkich obszarów kieruje mózg. Stąd bardzo często właśnie u osób po udarze mózgu będą się pojawiały zaburzenia połykania, które nazywają się DYSFAGIĄ. Dysfagia wpływa na prawidłowe odżywianie się, często prowadzi do szeregu powikłań, dlatego nie wolno bagatelizować jej objawów.

Jakie objawy wskazują na dysfagię?

Bardzo ważne jest, aby nie przeoczyć innych sygnałów, które mogą wskazywać na zaburzenia połykania, dlatego należy zwrócić uwagę na:

• Kaszel, który pojawia się po połknięciu porcji jedzenia lub płynu – będzie to świadczyło o przedostaniu się drobin jedzenia lub picia do dróg oddechowych. WAŻNE!!! Kaszel czasami pojawia się od razu, ale może też wystąpić dopiero kilka lub kilkanaście sekund po połknięciu. Ważne jest, aby obserwować czas wystąpienia objawu i zgłosić to w czasie wizyty u neurologopedy.
• Wydłużenie czasu spożywania posiłków – wskazuje to na trudność w połykaniu. Wolniejsze jedzenie lub picie w przekonaniu osoby z dysfagią ma ułatwić przełykanie.
• Zmniejszenie ilości jedzenia – to ważne, ponieważ osoba, która ma trudności z przełykaniem, będzie jadła lub piła mniej, gdyż spożywanie mniejszych porcji będzie w jej przekonaniu bezpieczniejsze. Rezygnowanie z niektórych potraw lub płynów – tutaj nie chodzi o smak, jak wiele osób uważa, ale o konsystencję.
• Osoba, która ma problemy z przełykaniem rezygnuje z potraw, które jej zdaniem są kłopotliwe do przełknięcia – to może być np. twardsze mięso, ciasto, makaron, woda – trudno podać jednoznaczne przykłady, ponieważ zależy to od subiektywnej oceny osoby z dysfagią. Z diety będą eliminowane „trudne” konsystencje.
• Sygnalizowanie dyskomfortu lub nawet bólu w okolicy gardła, który towarzyszy połykaniu – może on się pojawić przy konsystencjach twardych, stałych – np. ziemniaki, mięso, itp.
• Sygnalizowanie uczucia zalegania jedzenia w gardle z wrażeniem „drapania”
• Trudności w piciu z kubka lub w zbieraniu jedzenia z łyżki Trudności w pogryzieniu i przeżuciu kawałka jedzenia
• Problemy z przełykaniem śliny – konieczność częstego wycierania ust chusteczką, wypływanie śliny z ust
• Odmawianie przyjmowania posiłków

Są to TYLKO niektóre najczęściej występujące trudności świadczące o zaburzeniach połykania. Należy pamiętać, że wszystkie te kroki są podejmowane często przez osobę z dysfagią intuicyjnie w obawie przed zakrztuszeniem się i mogą prowadzić do poważnych zaburzeń lękowych, ale także powodować powikłania w postaci niedożywienia lub zachłystowego zapalenia płuc

Jak postępować przy spożywaniu posiłków?

Jeżeli w badaniu stwierdzono zaburzenia połykania nie oznacza to, że nie można podawać pokarmów i płynów doustnie. Wszystko zależy od głębokości tych zaburzeń, ryzyka wystąpienia potencjalnych powikłań i możliwości pacjenta. Zalecenia dotyczące postępowania przy posiłkach wdroży neurologopeda, który po przeprowadzeniu badania wyjaśni w jaki sposób należy postępować.

KROK 1 – Konsystencja

Najlepszą konsystencją do bezpiecznego połykania jest konsystencja GŁADKA i JEDNORODNA. Na początku, kiedy trudności w połykaniu są znaczne, należy unikać:

• Konsystencji płynnych – ponieważ bardzo szybko należy je przełknąć, a osoba po udarze ma z tym trudności – czyli nieodpowiednia będzie np. woda, herbata, kawa, itp.
• Konsystencji twardych – które trudno jest pogryźć, przerzuć, często zalegają w ustach – czyli nieodpowiednie będą np. twarde warzywa, mięso, ciastka (zwłaszcza te, które się kruszą), itp.
• Konsystencji podwójnych – ponieważ są bardzo kłopotliwe, osoba z dysfagią może zakrztusić się częścią płynną lub stałą – czyli nieodpowiednie będą np. płatki z mlekiem, zupy z ryżem lub makaronem, jogurty z nasionami, itp.

Preferowane konsystencje to np. zupy krem, konsystencja budyniu lub płynnego miodu, jogurty gładkie. Płyny należy zagęszczać do poziomu optymalnego dla osoby z trudnościami w połykaniu. Aby osiągnąć właściwą konsystencję, zwłaszcza płynów, należy stosować zagęstnik. Warto skonsultować z lekarzem i neurologopedą wprowadzenie preparatu Nutilis Clear – pozwala zagęszczać płynne pożywienie i napoje, nie zmienia ich smaku ani zapachu – co jest bardzo ważne, jeżeli chcemy zadbać również o walory estetyczne i smakowe przygotowywanych posiłków. Co ważne, może posłużyć do zagęszczania napojów zimnych i gorących, przygotowaną porcję zagęszczonego soku można np. zamrozić i podać w formie lodów. Jednym ze składników Nutilisu Clear jest guma ksantanowa, która nie reaguje z enzymem zawartym w ślinie (amylaza), co daje gwarancję stałości konsystencji i zwiększa bezpieczeństwo przy posiłkach. Preparat zagęszczający jest łatwy w użyciu i podnosi estetykę potraw, co dodatkowo stymuluje połykanie i chęć jedzenia. Nutilis Clear to żywność specjalnego przeznaczenia medycznego, do postępowania dietetycznego w dysfagii, która stosuje się pod nadzorem lekarza.

UWAGA:

Dobór konsystencji pokarmu powinien być poprzedzony badaniem neurologopedy, który ustali jaka konsystencja jest optymalna i bezpieczna.

Krok 2 – Odpowiednia pozycja przy spożywaniu posiłków

Jeżeli jest to tylko możliwe, posiłki powinny odbywać się w pozycji siedzącej przy stole. Jeżeli stan pacjenta na to nie pozwala lub są inne przeciwwskazania do pionizacji, należy zadbać przynajmniej o to, aby zagłówek łóżka był uniesiony i posiłek był podawany w pozycji siedzącej w łóżku. Ponieważ po udarze mózgu zwykle jedna strona ciała jest słabsza, można zastosować tzw. adaptację posturalną. Jest to ustawienie głowy, które ułatwia połykanie. Zwykle stosuje się dwie pozycje:

UWAGA:

Pozycję przy jedzeniu – adaptację posturalną – powinien sprawdzić w czasie badania neurologopeda. Przy posiłku najpierw ustawiamy w odpowiedni sposób głowę pacjenta, a potem podajemy jedzenie. Nie wolno wykonywać tego manewru w czasie połykania – grozi zakrztuszeniem!

Krok3 – Techniki czyszczące

Jeżeli osoba po udarze mózgu odżywia się doustnie, należy bezwzględnie dbać o higienę jamy ustnej. Z jednej strony jest to estetyka i codzienny zabieg pielęgnacyjny. Z drugiej strony – bezpieczeństwo osoby, którą się opiekujemy. Toaleta jamy ustnej jest także ważnym elementem pielęgnacji osoby z założonym PEG-iem, czyli gastrostomią odżywczą. Bardzo ważną zasadą, której należy przestrzegać to:

Dokładna toaleta jamy ustnej po posiłku – sprawdzenie, czy w ustach nie zostały resztki jedzenia, dokładne umycie lub samodzielne przepłukanie ust (jeżeli jest to możliwe

Toaleta jamy ustnej zapobiega infekcjom dróg oddechowych, ponieważ resztki jedzenia sprzyjają kolonizowaniu bakterii i są potencjalnym źródłem zakażenia oraz przyczyną infekcji dróg oddechowych. Do technik czyszczących możemy zaliczyć:

• puste połykanie – co 3-4 porcje (łyżeczki) jedzenia robimy przerwę, polecamy odchrząknąć lub odkaszlnąć (nawet jeżeli podopieczny nie odczuwa takiej potrzeby), następnie następuje „puste przełknięcie” – bez jedzenia i dopiero wtedy podajemy kolejną porcję jedzenia
• polecenie wyplucia do gazika resztek pokarmowych
• oczyszczenie jamy ustnej gazikiem zwilżonym wodą
• odessanie resztek pokarmu
• każdorazowo przy karmieniu kontrola jamy ustnej przed podaniem następnej porcji jedzenia

Gimnastyka dla języka… i nie tylko – czyli proste ćwiczenia do poprawy połykania

Jeżeli stan naszego podopiecznego pozwala na to, możemy zaproponować kilka prostych ćwiczeń, które poprawią pracę mięśni związanych z połykaniem:

• naprzemienne powolne i wyraźne wymawianie „O E O E O E”
• robienie „baloników” z policzków • dmuchanie na świeczkę lub robienie baniek mydlanych
• szeroki uśmiech z pokazaniem zębów, potem zrobienie „dzióbka” – naprzemiennie
• mocne zaciśnięcie warg
• unoszenie na przemian raz lewego, raz prawego kącika ust
• wysuwanie języka na brodę, oblizywanie się
• ziewanie z pochyloną głową
• przy otwartych ustach układanie języka za górnymi zębami
• kilkukrotne powtarzanie sylaby „LA LA LA LA”
• ćwiczenie z oporowaniem – pacjent w pozycji siedzącej, głowa pochylona do klatki piersiowej, osoba, która pomaga przy ćwiczeniu lekko naciska dłonią na głowę pacjenta, a ten próbuje unieść głowę przeciw oporowi – „siłuje się” z naciskiem na głowę

UWAGA

Są to tylko propozycje ćwiczeń. Każdorazowo ćwiczenia dobiera neurologopeda, indywidualnie do potrzeb i możliwości pacjenta. Należy uwzględnić możliwe przeciwwskazania do wykonywania niektórych ćwiczeń

O Autorach:

mgr Tatiana Lewicka – specjalista neurologopeda
Od wielu lat zajmuje się problematyką schorzeń układu nerwowego oraz konsekwencjami jego uszkodzenia. Jest autorką publikacji i wielu szkoleń z tego zakresu. Główny kierunek zainteresowań obejmuje dysfagię neurogenną, czyli zaburzenia połykania. Pracuje z pacjentami z zaburzeniami mowy, które są wynikiem udaru, w przebiegu choroby Parkinsona, choroby Alzheimera i innych schorzeń układu nerwowego. Ponadto interesuje się szeroko pojętym tematem żywienia. Zawodowo związana z Uniwersyteckim Centrum Klinicznym im. prof. K. Gibińskiego SUM w Katowicach – Klinika Neurorehabilitacji, Katedra i Klinika Neurologii. Wykładowca Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach.

mgr Anna Sobolewska-Wawro – Dietetyk Kliniczny, Ekspert Nutricia