Radioterapia jest metodą miejscowego leczenia nowotworów złośliwych wykorzystującą energię promieniowania jonizującego. Obok leczenia chirurgicznego i chemioterapii stanowi jeden
z podstawowych sposobów walki z nowotworami złośliwymi. Czy jest to leczenie bezpieczne, jakie skutki uboczne ze sobą niesie i jak ważne jest odpowiednie odżywienie podczas radioterapii – na te wszystkie tematy znajdziesz odpowiedz w poniższym artykule.

Spis treści:

  1. Czym jest i jak działa radioterapia?
  2. Skutki uboczne radioterapii – wczesne i późne
  3. Jak radzić sobie ze skutkami ubocznymi radioterapii?
  4. Skuteczność radioterapii
  5. Zasady diety dla pacjentów leczonych za pomocą radioterapii

Czym jest i jak działa radioterapia?

Radioterapia onkologiczna jest najczęściej wykorzystywaną metodą leczenia chorych na nowotwory złośliwe. Znajduje zastosowanie u ponad 70% wszystkich pacjentów onkologicznych. Przeprowadzana jest samodzielnie lub stanowi integralną część leczenia skojarzonego z chirurgią, chemioterapią i innymi metodami systemowego leczenia raka.

Radioterapia jest wykonywana przy użyciu specjalnego aparatu (akceleratora) generującego promienie jonizujące. Znajduje się on w specjalnym bunkrze, gdzie w czasie działania aparatu przebywa wyłącznie pacjent. Cały czas ma on jednak kontakt z personelem i jest stale monitorowany. Mechanizm działania promieniowania jonizującego polega na bezpośrednim lub pośrednim uszkodzeniu wrażliwych struktur komórkowych. Promieniowanie jonizujące jest skuteczną metodą leczenia nowotworów, ponieważ jest ono w stanie spowodować utratę zdolności do podziału komórek rakowych, uszkadzając ich DNA, a w konsekwencji hamując ich rozwój.

Radioterapia jest bardzo rozległą dziedziną i dlatego można ją podzielić na kilka rodzajów

Ze względu na sposób napromieniowania radioterapię dzieli się na:

  • brachyterapię– nazywana również terapią kontaktową. Polega na bezpośrednim napromieniowaniu zmian nowotworowych. Źródło promieniowania jest umieszczone na guzie lub w jego bezpośredniej okolicy;
  • teleradioterapię – w tym przypadku źródło promieniowania nie jest umieszczone bezpośrednio
    w miejscu guza, ale w pewnej odległości od tkanek. Objętość tkanek, które mają być napromieniowane, jest wcześniej dokładnie określana przez lekarza – onkologa radioterapeutę.

Skutki uboczne radioterapii – wczesne i późne

Radioterapia to bardzo skuteczna metoda leczenia nowotworów.  Efekt działania promieniowania jonizującego dotyczy jednak nie tylko komórek nowotworowych, ale niestety, także zdrowych tkanek organizmu. Chociaż skutki uboczne radioterapii mogą być uciążliwe dla chorego, to na pierwszy plan wysuwa się skuteczność leczenia oraz efekt terapeutyczny w postaci likwidacji komórek raka. Niezależnie od techniki radioterapii, w objętości napromienianej zawsze znajdują się również tkanki prawidłowe i zdrowe, które mogą reagować  ostrym (wczesnym) i późnym odczynem popromiennym. Zabiegi radioterapii są bezbolesne, jednak w ich trakcie, jak i po zakończeniu wystąpić mogą powikłania. Najczęściej objawy dotyczą okolicy napromienianej.

Objawy niepożądane po radioterapii tzw. odczyny popromienne, dzieli się na wczesne (ujawniające się w trakcie leczenia i/lub bezpośrednio po jego zakończeniu
tj. do 3-6 miesięcy) oraz późne (występujące po 6 miesiącach, a nawet latach od zakończenia terapii).

Ostry odczyn popromienny jest zespołem wielu różnych zaburzeń czynnościowych i morfologicznych, zachodzących w komórkach i przestrzeniach międzykomórkowych, powodujących wiele istotnych objawów w trakcie i bezpośrednio po zakończeniu radioterapii. Powikłania wczesne trwają zwykle stosunkowo krótko i są najczęściej odwracalne, pod warunkiem stosowania odpowiedniego leczenia wspomagającego.  Nasilenie odczynu jest cechą indywidualną i może znacznie różnić się u poszczególnych pacjentów. Objawy zależą od okolicy napromienianej. Uszkodzenia wczesne dotyczą tkanek, których komórki intensywnie się dzielą, np. komórki szpiku kostnego, nabłonka przewodu pokarmowego, dróg moczowych. Czas ujawnienia się tych powikłań zależy od czasu życia komórek dojrzałych. Powierzchowne komórki nabłonka błon śluzowych żyją około 2 tygodni. Po tym czasie pojawia się zaczerwienienie, które następnie może przekształcić się w miarę rozwoju odczynu popromiennego w płytkie owrzodzenia. Komórki, które przetrwały terapię, doprowadzają do odnowy tkanki w czasie 1-2 tygodni po leczeniu. Powikłania wczesne, choć kłopotliwe pozostają zazwyczaj bez poważnych konsekwencji.

Najczęstsze wczesne skutki uboczne radioterapii to:

  • uczucie zmęczenia, senność, obniżenie nastroju, spadek aktywności codziennej,
  • utrata apetytu, nudności, wymioty, biegunka,
  • zaczerwienienie, łuszczenie, świąd skóry,
  • utrata owłosienia okolicy napromienianej,
  • trudności w połykaniu, odczyny śluzówkowe w jamie ustnej, gardle, krtani,
  • duszność, kaszel,
  • zaburzenia w oddawaniu moczu,
  • zmiany we krwi w postaci spadku liczby czerwonych, białych krwinek lub płytek krwi.

Powikłania i późne skutki uboczne radioterapii ujawniają się klinicznie po paru miesiącach,a nawet latach od zakończenia leczenia. Dotyczą tkanek wolno dzielących się np. płuc, nerek, wątroby, układu nerwowego. Powikłania powstają wskutek śmierci komórek parenchymy narządów lub zmian w naczyniach krwionośnych. W konsekwencji dochodzi do rozległych zwłóknień, przewlekłych owrzodzeń i martwicy. Ryzyko powstania późnych skutków ubocznych stanowi przyczynę ograniczenia podawania bardzo wysokich dawek napromieniania. Do rzadkich późnych skutków ubocznych radioterapii należy również ryzyko powstawania nowotworów wtórnych (głównie białaczek, rzadziej chłoniaków i nowotworów litych), głównie po upływie kilkunastu-kilkudziesięciu lat od zakończenia leczenia.

Najczęstsze późne działania  uboczne radioterapii to:

    • zwłóknienia skóry i tkanki podskórnej,
    • teleangiektazje (rozszerzone naczynia krwionośne),
    • utrudnione gojenie się rany w miejscu, które było poddane napromienianiu,
    • przetoki, martwice popromienne.

Jak radzić sobie ze skutkami ubocznymi radioterapii?

Podczas leczenia promieniami jonizującymi zalecany jest spokojny, oszczędzający tryb życia. Wszelkie zasady jak zachowywać się w trakcie leczenia – odnośnie higieny, diety, pielęgnacji odczynu, pacjenci ustalają indywidualnie z lekarzem prowadzącym terapię. Poszczególne zalecenia mogą różnić się  w zależności od leczonej okolicy ciała, planowanej dawki czy kojarzenia radioterapii z innymi metodami.

W czasie napromieniania w najbardziej widoczny sposób cierpi skóra. Już po kilku seansach łuszczy się, staje się sucha, mało sprężysta, podatna na urazy, otarcia, a w przypadku chorych długotrwale leżących –mogą pojawić się dleżyny. Dzieje się tak, ponieważ promieniowanie pozbawia ją gruczołów łojowych, gruczołów potowych oraz włosków. Wolniej również przebiega jej naturalna odnowa. Na tak osłabionej skórze mogą również pojawić się rozszerzone naczynka krwionośne i przebarwienia. Po około dwóch-trzech tygodniach od rozpoczęcia radioterapii pojawia się zaczerwienienie, które może ewoluować  w łuszczenie  na sucho, mokro a nawet w końcowej fazie, nieodpowiednio leczone i pielęgnowane, w owrzodzenia i martwice.

Podstawową zasadą pielęgnacji napromienianej skóry jest jej regeneracja i ochrona przed kolejnymi podrażnieniami, wynikającymi tak z samej terapii jak i innych czynników zewnętrznych.

  1. Kosmetyki stosowane na naświetlaną skórę powinny zawierać składniki przebadane pod względem bezpieczeństwa, ale równocześnie skutecznie stymulujące regenerację osłabionych komórek. Właściwości nawilżające stosowanych preparatów są tak samo ważne, jak ich konsystencja, która powinna być łatwa do stosowania i jednocześnie zapewniać szybkie wchłanianie. Nie jest prawdą, że skóry w trakcie radioterapii nie można myć.
  2. Należy unikać podczas napromieniania wysuszających, zawierających sztuczne substancje zapachowe mydeł. Podczas kąpieli nie należy używać ostrych gąbek, a podczas osuszania skóry szorstkich ręczników. Wszelkie uszkodzenia mechaniczne skóry będą nasilać odczyn popromienny.
  3. Ani w trakcie, ani po napromienianiu nie wolno odwiedzać solarium i sauny. Trzeba też unikać ostrego słońca, a ponadto, by chronić mało elastyczną skórę, stosować kremy z wysokim filtrem UV. Zalecane jest noszenie bawełnianej, lekkiej i przewiewnej bielizny i odzieży, unikanie sztucznych tkanin, a w  przypadku wystąpienia rumienia i złuszczania naskórka – wietrzenie okolicy objętej odczynem. Takie zabezpieczenia konieczne są przez co najmniej rok po zakończeniu terapii.
  4. Należy ograniczyć gorące kąpiele oraz, by nie rozpulchniać skóry, przesiadywania w wodzie z płynem do kąpieli. Jeśli naświetlana była głowa lub szyja, zakazane jest używanie suszarki do włosów. Skóra po radioterapii nie znosi też zimna, ponieważ skurcz naczyń, jaki powoduje gwałtowne obniżenie temperatury ciała, prowadzi do rozległego jej niedokrwienia.

Drugą tkanką, obok skóry, w której najczęściej obserwujemy ostry odczyn popromienny jest błona śluzowa. Zapalenie błony śluzowej (mucositis) dotyczy 40% pacjentów poddanych chemioterapii oraz 100% pacjentów poddanych radioterapii regionu głowy i szyi. Pojawia się najczęściej pod koniec 2 tygodnia napromieniania, początkowo pod postacią miejscowego zaczerwienienia i towarzyszy przez cały okres leczenia, ustępując kilka tygodni po kuracji. Mucositis może ewoluować od zaczerwienienia okolicy napromienianej, przez wysepkowe pseudobłony aż do zlewnego owrzodzenia, często nadkażonego infekcją bakteryjną i grzybiczą. Podczas radioterapii obowiązuje bezwzględny zakaz palenia tytoniu i picia alkoholu oraz wskazane jest unikanie pokarmów drażniących (nadmiernie gorących, zimnych, ostrych, twardych. Łagodząco i regenerująco na błony śluzowe wpływa płukanie jamy ustnej roztworem soli fizjologicznej, sody oczyszczonej oraz rumianku. W razie wysychania błon śluzowych stosujemy doustnie witaminę A w płynie. Specjalne roztwory dedykowane do błon śluzowych podczas radioterapii, benzydamina oraz chlorheksydyna działają przeciwzapalnie, przeciwobrzękowo, przeciwbólowo oraz miejscowo znieczulająco i antyseptyczne (przeciwbakteryjnie). Ostre zapalenia błon śluzowych jamy ustnej i gardła powoduje również zaburzenia smaku, trudności w połykaniu i końcowo może powodować lub pogłębiać niedożywienie u pacjentów onkologicznych. Kluczowe są dla całego procesu leczniczego: ocena stanu odżywienia chorego, dobór odpowiedniej dla niego diety oraz ewentualne zapewnienie mu odżywiania przez sztuczny dostęp. Zawsze w pierwszej kolejności powinniśmy pomyśleć o żywieniu dojelitowym, a dopiero gdy ta forma odżywiania jest nieefektywna to wówczas decydujemy się na żywienie pozajelitowe.

Podczas napromieniania regionu głowy i szyi, ważne jest aby wcześniej skontrolować stan uzębienia, wyleczyć wcześniej próchnicę, a zęby, których nie można wyleczyć i mogą powodować stany zapalne, usunąć. Mężczyźni powinni używać do golenia elektryczną maszynkę, gdyż dopuszczalne jest jedynie golenie „na sucho”. Kosmetyki używane do tej czynności mogą zawierać bowiem substancje drażniące skórę.
W przypadku napromieniania głowy (np. leczenie guzów mózgu),  warto przed rozpoczęciem terapii pójść do fryzjera i dobrać krótką, wygodną fryzurę, ponieważ jednym ze skutków ubocznych jest przejściowa utrata włosów.

Podczas radioterapii jamy brzusznej lub miednicy, pacjentów obowiązuje dieta dedykowana dla leczonych napromienianiem – lekkostrawna, bezmleczna, nie zawierająca surowych warzyw i owoców oraz substancji ostrych, drażniących nabłonek przewodu pokarmowego.

Skuteczność radioterapii

Skuteczność przeciwnowotworowa napromieniania zależy od typu histologicznego oraz stopnia złośliwości guza – największa jest w guzach wysoce złośliwych, nisko zróżnicowanych, o dużym potencjale proliferacyjnym (zdolności do podziału). Do chorób rozrostowych o najwyższej promieniowrażliwości (wrażliwości na napromienianie) zaliczają się białaczki oraz chłoniaki (chłoniak Hodgkina, chłoniaki nieziarnicze). Istotnym czynnikiem modyfikującym wrażliwość nowotworu na promieniowanie jonizujące jest także stopień utlenowania guza. Wrażliwość raka na radioterapię jest tym większa, im lepiej jest on utlenowany. Zmiana nowotworowa jest napromieniana z różnych kierunków. Mówi się wtedy o oddziaływaniu wiązek promieniowania. Zarówno w teleradioterapii nowotworów, jak i brachyterapii fundamentalne znaczenie ma precyzyjne zaplanowanie całego leczenia, w celu prawidłowego i bezpiecznego przeprowadzenia terapii, uzyskania całkowitego zniszczenia nowotworu oraz ograniczenia powikłań popromiennych. Konieczne jest dokładne zlokalizowanie guza nowotworowego, określenie zasięgu choroby nowotworowej oraz wybranie obszarów poddanych napromienianiu wysoką dawką a zarazem ochrona zdrowych tkanek pacjenta. Cały przebieg procesu leczniczego – od właściwej kwalifikacji w zespołach interdyscyplinarnych, odpowiedniej sekwencji i schematu leczenia, poprzez właściwą realizację napromieniania, powinien być szczegółowo zaplanowany i skutecznie realizowany. Istotną rolę odgrywa jak najszybsze wdrożenie radioterapii jako metody samodzielnego napromieniania nowotworu oraz jej optymalne skojarzenie (timing) z pozostałymi metodami leczenia onkologicznego – np. jako leczenia przed- lub pooperacyjnego oraz schematy sekwencyjnej lub jednoczasowej chemioradioterapii. Koordynacja opieki medycznej, wdrożenie i przestrzeganie wytycznych oraz kompleksowość opieki (podejmowanie decyzji w sposób wielodyscyplinarny) decydują o skuteczności radioterapii.

Zasady diety dla pacjentów leczonych za pomocą radioterapii

Dieta w chorobie nowotworowej oraz podczas leczenia onkologicznego powinna dostarczać odpowiedniej ilości energii, pełnowartościowego białka, węglowodanów, wysokiej jakości tłuszczów, witamin i składników mineralnych oraz zapewniać odpowiednią podaż płynów. Warto pamiętać, że zapotrzebowanie energetyczne pacjenta onkologicznego zwykle jest większe w porównaniu z osobą zdrową, w tym samym wieku i tej samej płci. Ze względu na przewlekły charakter choroby nowotworowej, głównym celem optymalnej diety w tej chorobie  jest: utrzymanie i/lub uzyskanie i optymalnej masy ciała pacjenta, zapobieganie lub korygowanie niedoborów składników odżywczych, poprawa tolerancji stosowanego leczenia, minimalizacja skutków ubocznych terapii onkologicznej oraz stymulacja układu odpornościowego chorego. Właściwe odżywianie w sposób pozytywny może wpływać na lepsze rokowanie.

Dieta dla pacjentów leczonych za pomocą radioterapii, uzależniona jest w większości od regionu ciała pacjenta poddanego działaniu promieniowania jonizującego. Istotną rolę odgrywa próba dostosowania konsystencji i tekstury diety, a także objętości i czasu podawania posiłków od objawów danej choroby nowotworowej i skutków ubocznych leczenia występujących u danego chorego: wymiotów, biegunki, zaparcia, zmian w odczuwaniu smaków czy jadłowstrętu. Ze względu na wzmożoną pracę układu immunologicznego oraz intensywny proces odbudowy zniszczonych tkanek, ważną rolę odgrywa zwiększona podaż pełnowartościowego białka. Odpowiednia ilość i rodzaj węglowodanów w diecie chorego na raka, pozwoli zapewnić prawidłowy metabolizm białek, dzięki czemu będzie ono zużywane przez organizm w celach budulcowych. Dietę w chorobie nowotworowej warto wzbogacić o wielonienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny omega-3, które pozytywnie wpływają na zmniejszenie stanu zapalnego i spowalniają proces nowotworowy.

Odczyny popromienne mogą sprawiać przykre dolegliwości, które zaburzają u pacjenta jego apetyt, smak i przyjmowanie pokarmów. Do często występujących skutków ubocznych radioterapii należą: nudności, wymioty, biegunki, zaparcia, zapalenie błony śluzowej przewodu pokarmowego, suchość w jamie ustnej, zmiany w odczuwaniu smaku i zapach oraz jadłowstręt. Nawet jeśli dolegliwości te mają charakter przejściowy, mogą być mocno uciążliwe dla chorego i wpływać negatywnie na jego samopoczucie. W zależności od rodzaju i nasilenia, objawy te mogą wymuszać u chorego czasową lub trwałą rezygnację ze spożywania niektórych produktów lub potraw. Właściwie zaplanowany sposób odżywiania, przy konkretnych dolegliwościach pozwala zwiększyć komfort przeprowadzonej terapii u chorego.

Dieta przy radioterapii okolic brzucha

  1. Podczas napromieniania okolic jamy brzusznej bardzo często skutkami ubocznymi są zaburzenia pracy żołądka oraz jelit w postaci mdłości, wymiotów lub biegunki, dlatego posiłki powinny być lekkostrawne. Komórki nabłonka przewodu pokarmowego są bardzo wrażliwe na działanie promieniowania jonizującego, ze względu na ich intensywny podział i krótki cykl komórkowy. Odczyn popromienny w śluzówce jelit, choć niewidoczny gołym okiem, jednak jest odczuwalny dla pacjenta i może mu sprawiać dyskomfort. Jadłospis musi uwzględniać pokarmy lekkostrawne o zarazem pełnowartościowe, bogate w pełnowartościowe białko, witaminy oraz elektrolity tj. m.in. potas, które często są tracone podczas biegunek.
  2. Nie wolno zapominać o odpowiedniej ilości płynów dostarczanych do organizmu – objętość minimum dwóch litrów dziennie zapewnia równowagę homeostatyczną i umożliwia sprawne działanie szeregu procesów biochemicznych zachodzących w ciele chorego.
  3. Podczas radioterapii obejmującej przewód pokarmowy bardzo często mamy do czynienia z wtórną nietolerancją laktozy, dlatego dla pacjentów korzystne jest wykluczenie z jadłospisu mleka oraz przetworów mlecznych. Uszkodzone radioterapią kosmki jelitowe bardzo często powodują także nietolerancję na gluten, dlatego u chorych, u których wystąpiły objawy nietolerancji na ten składnik diety, mąkę pszenną można zastąpić mąką kukurydzianą, ziemniaczaną lub ryżową. Uszkodzoną śluzówkę jelita można wspomóc pijąc zagotowane, ostudzone siemię lniane.
  4. Przy napromienianiu okolic brzucha i miednicy, źle tolerowany może być także błonnik, dlatego korzystne może być podawanie warzyw i owoców w postaci gotowanej. Mogą być to musy, przeciery, kompoty, soki pasteryzowane, natomiast niewskazane jest spożywanie surowych warzyw czy owoców. Z diety przy radioterapii trzeba wykluczyć warzywa kapustne, groch, fasolę, czosnek, cebulę, a pieczywo ciemne zastąpić jasnym. Bardzo wartościowe i dobrze tolerowane przez chorych są posiłki w postaci zup, zwłaszcza rosoły gotowane na mięsie indyczym z dużą ilością warzyw i z dodatkiem ryżu lub makaronu sojowego, kremy jarzynowe, barszcz czerwony, zupa pomidorowa z ryżem.

Dieta przy radioterapii okolic głowy

  1. Radioterapia nowotworów zlokalizowanych w okolicy głowy i może powodować utratę apetytu oraz zaburzenia smaku. Dodatkowo kserostomia (zmniejszona produkcja śliny), utrudnia przeżuwanie i przełykanie pokarmów. Chory nie wymaga innej diety niż przy napromienianiu okolic jamy brzusznej, ale trzeba bardzo dokładnie kontrolować ilość i jakość spożywanych posiłków , gdyż odczyn popromienny w postaci zapalenia błony śluzowej jamy ustnej i gardła sprawia duży dyskomfort, a czasem ból, prowadzący do niechęci przyjmowania pożywienia. Trzeba maksymalnie wykorzystać każdą ilość pokarmu i każdą wypijaną szklankę płynu, wzbogacając je dodatkiem posiłków wysokokalorycznych i bogatobiałkowych (fortyfikacja diety) lub specjalnie do tego przeznaczonych preparatów, np. białka w proszku.
  2. Łatwostrawna dieta powinna być oparta na produktach gotowanych, raczej rozdrobnionych lub mielonych, a czasem nawet półpłynnych. W dietę dobrze jest wkomponować takie potrawy jak budyń, kisiel czy koktajle. Ważne jednak, żeby potrawy nie miały zbyt ostrego, kwaśnego lub słonego smaku. Produkcję śliny można pobudzić poprzez żucie gumy lub ssanie cukierków.
  3. Dla pacjentów onkologicznych z zaburzeniami łaknienia, gryzienia i utrudnionym połykaniem dostępne są skoncentrowane wysokoenergetyczne preparaty odżywcze – tzw. żywność specjalnego przeznaczenia medycznego. Preparaty medyczne mogą służyć jako dodatkowy element jadłospisu lub całkowicie zastępować tradycyjne posiłki. Warto wiedzieć, że żywność specjalnego przeznaczenia medycznego to nie to samo co suplement diety. Suplement diety nie są to pełnowartościowe zamienniki posiłków i służą tylko jako uzupełnienie normalnego jadłospisu. Natomiast produkty należące do żywności specjalnego przeznaczenia medycznego, adresowane są dla wybranej grupy chorych, wyróżniających się specyficznymi potrzebami żywieniowymi. Takimi osobami są pacjenci onkologiczni i ich dieta zawsze powinna być starannie dobrana, gdyż jest to jeden z ważnych elementów, decydujących o efektywności leczenia onkologicznego.