Choroba Alzheimera prowadzi do poważnych uszkodzeń w mózgu chorego, te zaś powodują narastające trudności z pamięcią krótkotrwałą, orientacją w czasie i w przestrzeni, nazywaniem zjawisk, rzeczy, definiowaniem pojęć, a nawet z mówieniem. Komunikowanie się z chorym na Alzheimera bywa więc bardzo trudne, choć - co należy podkreślić - jest możliwe. Wymaga jednak od opiekunów dużej wiedzy na temat przebiegu choroby, zrozumienia dla nietypowych zachowań chorego oraz opanowania pewnych technik komunikowania się z osobą o zaburzonych funkcjach pamięci i postrzegania rzeczywistości.

Rozmowa z osobą chorą na Alzhaimera.

Spis treści:

  1. Problemy z komunikacją występujące na poszczególnych etapach choroby Alzheimera
  2. Stadia choroby Alzheimera
  3. Aktywizacja chorego na Alzheimera – propozycje działań
  4. Błędy, jakich należy unikać w komunikowaniu się z chorym
  5. Bibliografia

Problemy z komunikacją występujące na poszczególnych etapach choroby Alzheimera

Zaburzenia zdolności komunikacyjnych u osób chorych na Alzheimera nie pojawiają się gwałtownie, lecz narastają stopniowo i nieodwracalnie w miarę postępu choroby. Tempo oraz rodzaj zmian w zachowaniu chorego jest zawsze sprawą indywidualną i zależy od wielu czynników m.in.: indywidualnego przebiegu choroby, predyspozycji chorego, jego trybu życia (np. aktywności lub braku aktywności umysłowej, fizycznej i społecznej), sposobu leczenia, a nawet od diety chorego. W pewnym uogólnieniu postępujące zaburzenia w funkcjonowaniu mózgu chorego dzieli się na trzy stadia (etapy) choroby: wczesne (łagodne), średnio zaawansowane (umiarkowane) oraz zaawansowane. Dla każdego z tych etapów można wskazać charakterystyczne zaburzenia w komunikowaniu się chorego z otoczeniem.

Stadia choroby Alzheimera

Wczesne stadium

We wczesnym stadium choroby seniorzy nie wykazują większych problemów komunikacyjnych: na ogół rozumieją dobrze, co się wokół nich dzieje i co się do nich mówi; sami potrafią artykułować swoje potrzeby i wyrażać swoje zdanie. Pojawiają się jednak pierwsze oznaki problemów z pamięcią krótkotrwałą, co oznacza, że chory coraz częściej zapomina o codziennych wydarzeniach (np. gdzie schował jakąś rzecz, jaki jest aktualnie dzień tygodnia), natomiast dobrze pamięta wydarzenia z przeszłości, nawet tej dalekiej. Mogą też pojawić się problemy z planowaniem działań, przypominaniem sobie pewnych słów, precyzowaniem myśli oraz z wykonywaniem czynności złożonych i wymagających skupienia, np. z pisaniem, czy z liczeniem. Chory jest w stanie sam wykonywać większość codziennych czynności, choć wykonuje je dłużej i mniej dokładnie. Na tym etapie rola opiekuna powinna ograniczać się przede wszystkim do dyskretnego wspierania podopiecznego w życiu codziennym oraz do zachęcania go do aktywności i regularnego treningu pamięci.

Stadium średnio zaawansowane

W drugim, średnio zaawansowanym stadium choroby problemy w komunikowaniu się chorego z otoczeniem są już bardzo wyraźne. Chory ma poważne problemy z pamięcią zarówno krótkotrwałą, jak i długotrwałą, zapomina coraz więcej słów, myli pojęcia, wypowiada się w sposób nieskładny, chaotyczny, często urywa zdania, gdyż zapomina, co chciał powiedzieć, zadaje ciągle jedno pytanie lub wciąż powtarza tę samą frazę. Na tym etapie chory zaczyna mieć trudności z rozpoznawaniem członków rodziny i znajomych. Dodatkowo ma poważne problemy z orientacją w czasie i w przestrzeni. Senior może też zapominać do czego służą podstawowe przedmioty, nie pamięta o wykonywaniu codziennych czynności (np. o konieczności ubrania się, umycia, jedzenia itp.). Chory często popada w zmienne nastroje, a zmianie może ulec także jego osobowość. W tej sytuacji senior wymaga całodobowej opieki i pomocy w wykonywaniu codziennych czynności, a komunikowanie się z nim nastręcza opiekunowi coraz więcej trudności.

Zaawansowane stadium choroby

W zaawansowanym stadium choroby spustoszenia w mózgu są już tak duże, że senior niemal traci kontakt z rzeczywistością i popada w stan otępienia (lub tzw. globalnej demencji). Chory nie tylko nie rozpoznaje osób z otoczenia, ale także nawet własnej twarzy w lustrze. Zanika zdolność werbalnego porozumiewania się chorego: nie jest on w stanie zbudować prostego zdania, mówi całkowicie bełkotliwie, a czasem w ogóle przestaje mówić. Pojawiają się halucynacje wzrokowe i słuchowe oraz urojenia. Na tym etapie chory jest całkowicie zdany na pomoc opiekuna, a nawiązanie z nim kontaktu jest bardzo trudne.

Aktywizacja chorego na Alzheimera – propozycje działań

Zasady komunikowania się z osobami chorymi na Alzheimera

W komunikowaniu się z chorym na Alzheimera bardzo ważna jest odpowiednia postawa opiekuna (empatia, życzliwość, tolerancja dla nietypowych zachowań) oraz spora wiedza na temat występujących w chorobie zaburzeń i sposobów radzenia sobie z nimi w życiu codziennym. Poniżej przedstawiamy kilka zasad i pomocnych sposobów, które mogą ułatwić proces komunikowania się pomiędzy opiekunem, a jego podopiecznym.

  • Chorzy na Alzheimera często nie rozumieją wypowiadanych przez opiekunów zdań, natomiast są bardzo wyczuleni na komunikaty niewerbalne: ton głosu, mimikę twarzy, gestykulację, postawę ciała. Stąd też w komunikowaniu się z osobami chorymi na Alzheimera należy zwracać szczególną uwagę na nasze zachowania niewerbalne. Całą postawą swojego ciała powinniśmy okazywać choremu pozytywne emocje: troskę, zrozumienie, sympatię.
  • Równie ważne jest obserwowanie komunikatów niewerbalnych wysyłanych przez chorego, gdyż w zaawansowanym stadium choroby seniorzy często nie są w stanie zwerbalizować swoich potrzeb za pomocą słów, natomiast mogą wiele przekazać za pomocą gestów i mimiki twarzy. Dobrze jest nauczyć się „rozszyfrowywać” przekazywane w ten sposób komunikaty.
  • Zwracając się do chorego powinniśmy zawsze zachowywać się z szacunkiem dla jego osoby. Należy używać słów: „proszę”, „dziękuję” itp., a unikać trybu rozkazującego i protekcjonalnego tonu.
  • Chcąc nawiązać kontakt z chorym, należy stanąć z nim twarzą w twarz oraz ograniczyć inne bodźce (np. grający telewizor lub radio) mogące rozpraszać jego uwagę.
  • Jeśli chory ma problemy ze zrozumieniem komunikatów, powinniśmy mówić nieco wolniej i głośniej. Nie należy jednak bez potrzeby podnosić tonu głosu ani mówić zbyt wolno.
  • Rozmawiając z chorym powinniśmy przyjąć tzw. „otwartą postawę”, wyrażającą nasze zainteresowanie tym, co chory chce przekazać. Otwarta postawa to np. pochylenie się w stronę chorego podczas rozmowy, utrzymywanie kontaktu wzrokowego, potakiwanie ze zrozumieniem.
  • Chorego należy słuchać uważnie i aktywnie tzn. zwracać uwagę na wysyłane przez niego komunikaty werbalne i niewerbalne, próbować go dobrze zrozumieć, nawet jeśli mówi nieskładnie.
  • W komunikowaniu się z chorym na Alzheimera ważny jest kontakt fizyczny: łagodny dotyk, pogłaskanie po ręce, trzymanie za nią. W zaawansowanym stadium choroby otępiennej kontakt fizyczny (np. dotknięcie ramienia) jest wręcz konieczny dla nawiązania kontaktu z chorym.
  • Zwracając się do chorego powinniśmy używać krótkich, prostych zdań i łatwych do zrozumienia, znanych mu pojęć.
  • Jeśli chcemy chorego o coś zapytać, powinny być to pytania proste i bardzo konkretne. Najlepiej zadawać pytania w taki sposób, aby chory mógł odpowiedzieć „tak” lub „nie”. Nie pytamy więc: „czego chcesz się napić?” ale: „czy chcesz napić się wody?”.
  • Jeżeli chory ma problemy z mówieniem, pytania powinny być tak sformułowane, aby nie zmuszały go do wyartykułowania dłuższej wypowiedzi. Najlepiej, aby chory mógł wskazać na rzecz, o którą pytamy. Sami możemy też pytając wskazywać rzeczy, o które nam chodzi, np. pytając chorego, czy chce mu się pić wskazujemy szklankę wody, pytając, czy coś go boli wskazujemy na konkretną część ciała: brzuch, głowę itp. Chory ma szansę odpowiedzieć nam wówczas odpowiednim gestem głowy.
  • Rozmawiając z chorym należy skupić się na jednej kwestii i nie podejmować innych wątków, np. nie informujemy chorego w ten sposób: „musisz się szybko ubrać, gdyż po śniadaniu przyjedzie twój wnuk Marek i zabierze nas swoim samochodem na wizytę do lekarza”. Powinniśmy natomiast najpierw poprosić chorego o ubranie się, następnie zaprosić go na śniadanie, a po śniadaniu poinformować go o przyjeździe wnuka i planowanej wizycie w przychodni.
  • W życiu chorego ważne są codzienne rytuały. Dlatego też wykonując z chorym nawet proste czynności (np. mycie się, ubieranie, spożywanie posiłków, spacer) należy przypominać mu ich nazwy, opisywać je w prosty sposób, nazywać przedmioty codziennego użytku i objaśniać ich przeznaczenie.
  • W rozmowie z chorym należy unikać, przenośni, symboli i porównań, gdyż chory może ich nie zrozumieć.
  • Chorzy na Alzheimera mają zaburzoną zdolność myślenia kontekstowego, stąd też mogą nie dostrzec żartu, ironii, absurdu.
  • Zwracając się do chorego dobrze jest jak najczęściej przypominać mu jego imię, np. za każdym razem mówimy „Pani Mario…”, „Mario”. Powinniśmy też jak najczęściej przypominać podopiecznemu swoje imię i informować go o tym, co właśnie robimy lub zamierzamy zrobić.
  • Dobrze jest dostarczać choremu dodatkowych informacji na temat osób, rzeczy i zdarzeń np. gdy ktoś odwiedza chorego, należy za każdym razem przypominać podopiecznemu imię tej osoby, stopień pokrewieństwa, cel wizyty itp. Warto też przypominać choremu nazwy rzeczy i ich funkcje (np. podając podopiecznemu łyżkę do jedzenia mówimy: „to jest łyżka, łyżką jemy zupę”).
  • Dużym ułatwieniem w komunikowaniu się z chorym na Alzheimera może być zostawianie mu pewnych informacji i podpowiedzi w formie karteczek naklejanych na sprzęty i meble (np. karteczki na drzwiach poszczególnych pomieszczeń w domu z ich nazwami, karteczki na szufladach i szafkach z krótkim opisem ich zawartości). Jeśli chory ma problem z czytaniem, informacje na karteczkach mogą być w formie piktogramów (np. piktogram bluzki na szafce z ubraniami).

Błędy, jakich należy unikać w komunikowaniu się z chorym

Jednym z najczęściej popełnianych przez opiekunów błędów w komunikowaniu się z chorym na Alzheimera jest oczekiwanie, że będzie on reagował podobnie jak zdrowy człowiek (np. że zawsze zareaguje na nasz komunikat). Podejmując się opieki nad osobą cierpiącą na chorobę Alzheimera musimy być przygotowani na zachowania niestandardowe, czasem wręcz aspołeczne i musimy nauczyć się je akceptować.

  • Nie należy zwracać się do chorego w sposób protekcjonalny, jakbyśmy mówili do małego dziecka.
  • Rozmawiając z chorym nigdy nie należy podnosić głosu lub krzyczeć.
  • Nie należy okazywać gestami lub mimiką twarzy złości i zniecierpliwienia.
  • Nie wolno popędzać chorego, kiedy mówi i przerywać mu.
  • Nie należy mówić do chorego zdaniami wielokrotnie złożonymi i zadawać mu złożonych pytań.
  • Nie należy wydawać choremu kilku poleceń naraz, gdyż nie będzie on ich w stanie zrozumieć i zapamiętać.

Bibliografia

  1. Grossberg G., Choroba Alzheimera. Najnowsze strategie diagnostyczne i terapeutyczne, Otwock 2011.

  2. Parnowski T., Choroba Alzheimera, Warszawa 2020.

  3. Potocka-Pirosz K., Zaburzenia mowy we wczesnej fazie choroby Alzheimera, Warszawa 2019.