Zaburzenia językowe w zakresie mowy, czytania i pisania są obok kłopotów z pamięcią jednym z najczęściej występujących objawów w chorobie Alzheimera. Specjaliści szacują, że występują one nawet u około 95 % chorych na Alzheimera we wczesnym i średnio zaawansowanym etapie choroby. Zaburzenia językowe towarzyszące chorobie Alzheimera są wynikiem procesów neurodegeneracyjnych zachodzących w mózgu chorego, narastają wraz z postępem choroby i są nieodwracalne. Stanowią one znaczącą barierę w komunikowaniu się chorego z otoczeniem, przyczyniając się do jego wycofania społecznego, poczucia frustracji i wyobcowania. Stanowią one także obciążenie dla opiekunów, którzy miewają duże trudności w porozumiewaniu się z podopiecznym.

Spis treści:

  1. Zaburzenia mowy we wczesnej fazie choroby Alzheimera
  2. Zaburzenia mowy w średniozaawansowanej fazie choroby
  3. Zaburzenia czytania i pisania w chorobie Alzheimera
  4. Jak pomóc choremu na Alzheimera z zaburzeniami językowymi?

Zaburzenia mowy we wczesnej fazie choroby Alzheimera

Zaburzenia mowy pojawiają się zazwyczaj już we wczesnej fazie choroby Alzheimera. U większości chorych obserwuje się na tym etapie tzw. anomię, czyli trudności w nazywaniu przedmiotów. Polega to na tym, że chory zapomina np. nazwy konkretnej rzeczy, choć wie o jaką rzecz mu chodzi. Osoby z bliskiego otoczenia chorego mogą mieć wrażenie, że ma on problem z właściwym doborem słów, a jego język ubożeje. Podczas wypowiedzi zdarzają się choremu dłuższe pauzy, zwłaszcza na początku zdania oraz pomiędzy zdaniami. Co istotne, na wczesnym etapie choroby Alzheimera anomia jest wynikiem trudności ze znalezieniem właściwego słowa, a nie zaburzeń semantycznych (znaczeniowych) i percepcyjnych (np. wzrokowych).

Przeprowadzone badania pokazują bowiem, że chorzy w tej fazie choroby potrafią wskazać do jakiej kategorii dana rzecz należy i do czego służy, ale nie potrafią jej nazwać. Udowodniono przy tym, że chorzy szybciej zapominają słowa z zakresu kategorii podrzędnych, a dłużej pamiętają kategorie nadrzędne, (np. używają określenia „zwierzę” zamiast „kot”, „owoc” zamiast „jabłko”). Zdarza się, że chorzy zamiast właściwych słów używają deskrypcji, polegających na krótkim, skojarzeniowym opisie słowa (np. zamiast „nóż” powiedzą „służy do krojenia”) lub neologizmów (np. zamiast „łóżko” mówią „sypialka”).

Niektórzy badacze wskazują wręcz, że tego typu zaburzenie jest charakterystyczne dla osób z chorobą Alzheimera i można je traktować jako jeden z objawów typowych dla wczesnej fazy demencji typu alzheimerowskiego. Wraz z rozwojem choroby anomia słowna pogłębia się, przy czym z czasem zaburzeniu ulega także pamięć semantyczna, a chory ma już nie tylko problem z doborem słów, ale też zapomina, jakie jest ich znaczenie.

U osób we wczesnej fazie choroby Alzheimera dość szybko obniżeniu ulega fluencja słowna, czyli umiejętność płynnego przypominania sobie oraz wypowiadania lub pisania słów. Testy fluencji słownej polegające na wymienianiu w określonym czasie (np. jednej minuty) słów z danej kategorii (np. zwierzęta, nazwy państw itp.) lub zaczynających się na daną literę, pokazują dużo gorsze wyniki u osób z chorobą Alzheimera niż u osób zdrowych.

Zaburzenia mowy w średniozaawansowanej fazie choroby

W średniozaawansowanym stadium choroby, zaburzenia mowy stają się wyraźnie widoczne i w znaczący sposób zakłócają komunikowanie się z podopiecznym. Chorzy mogą mieć problemy z definiowaniem pojęć i ich prawidłowym stosowaniem. Ich język wyraźnie ubożeje (operują coraz mniejszym zasobem słów), a konkretne nazwy czy imiona zastępowane są zaimkami (zamiast nazywać przedmioty i osoby, chory mówi „to”, „ta”, „ono”). U wielu chorych obserwuje się tzw. „pustą mowę” – mogą oni mówić dużo, ale z małym zasobem słownictwa i nieskładnie, przez co ich wypowiedzi wydają się „dziwaczne” i są trudne do zrozumienia.

U niektórych chorych zdarzają się tzw. parafazje semantyczne, czyli zamienianie słów należących do tej samej kategorii znaczeniowej (np. chory na łyżkę, mówi widelec, na długopis – ołówek itp.) oraz parafazje głoskowe, czyli mylenie głosek w ramach wyrazu (np. zamiast „koc” chory mówi „kos”).

Zaburzeniu ulega płynność mowy:

  • chorzy często gubią wątek,
  • przerywają zdania,
  • robią dłuższe pauzy podczas mówienia lub powtarzają fragmenty zdań.

Na tym etapie choroby Alzheimera występują dość często tzw. perseweracje werbalne, czyli mimowolne, niekontrolowane powtórzenia wypowiedzi (słów, całych zdań, fraz lub sylab). Perseweracje mogą mieć charakter ciągły (gdy chory powtarza bezpośrednio po pierwotnej wypowiedzi) lub charakter nieciągły (gdy powtórzenia występują w pewnym odstępie od pierwotnej wypowiedzi). Objawia się to np. tym, że chory odpowiada ciągle tym samym zdaniem na zadane mu pytania, przy czym odpowiedź nie ma żadnego logicznego związku z pytaniem.

W ostatnim stadium choroby Alzheimera zaburzenia mowy są często już na tyle zaawansowane, że chory może praktycznie utracić umiejętność komunikowania się za pomocą słów. Jest to związane z głębokimi zaburzeniami pamięci i praktyczną utratą kontaktu z rzeczywistością na tym etapie choroby. Wypowiedzi chorych stają się szczątkowe (chorzy nie potrafią już skonstruować pełnego, choćby krótkiego zdania), bardzo ubogie w słowa i pozbawione logicznej treści.

Częstym zjawiskiem jest echolalia, czyli bezwiedne powtarzanie słów i zwrotów zasłyszanych z otoczenia, bez ich rozumienia. Co istotne, osoby w zaawansowanej fazie choroby nie tylko same nie potrafią zwerbalizować swoich myśli, ale też często nie rozumieją skierowanych do nich wypowiedzi i całkowicie zapominają znaczenia pojęć i słów. Zdarzają się też przypadki mutyzmu, czyli całkowitego zaniku mowy.

Zaburzenia czytania i pisania w chorobie Alzheimera

Zaburzenia w zakresie czytania i pisania pojawiają się u osób cierpiących na Alzheimera zazwyczaj nieco później niż zaburzenia mowy, bo dopiero w drugiej fazie choroby. Chorzy stosunkowo długo zachowują umiejętność czytania (zwłaszcza pojedynczych słów), ale dość szybko zapominają, o czym przed chwilą czytali. Wraz z postępem choroby pogarsza się także rozumienie czytanej treści, oznacza to, że chory czyta tekst, ale nie rozumie zawartego w nim znaczenia, nie potrafi w sposób logiczny opowiedzieć o czym przeczytał.

Zaburzenia pisania również stają się widoczne najczęściej w drugiej fazie choroby. Początkowo mogą być to problemy z ortografią (chory zaczyna robić błędy ortograficzne, których wcześniej nie popełniał), błędy polegające na pomijaniu lub dodawaniu liter w pisanym wyrazie, stosowanie nieprawidłowych form gramatycznych, błędy w składni pisanych zdań. Stosunkowo długo chorzy na Alzheimera potrafią kopiować tekst, czy napisać dyktowane im słowa (dużo gorzej radzą sobie z dyktowanymi całymi zdaniami). Z czasem jednak i te umiejętności ulegają pogorszeniu, a w końcowej fazie choroby wielu chorych całkowicie traci umiejętność pisania.

Jak pomóc choremu na Alzheimera z zaburzeniami językowymi?

Zaburzenia językowe w bardzo negatywny sposób wpływają na jakość życia chorego, gdyż w znacznym stopniu utrudniają mu komunikowanie się z otoczeniem. Mogą one stać się przyczyną nerwowości i drażliwości chorego, jego wycofania się z życia rodzinnego i społecznego, a nawet depresji. Stąd też bardzo ważne jest wsparcie udzielane choremu ze strony najbliższego otoczenia: odpowiednia postawa (empatia i otwartość), stosowanie odpowiednich technik komunikacyjnych przez opiekunów oraz zachęcanie chorego do ćwiczeń usprawniających funkcje językowe.

Przede wszystkim istotne jest, aby chory zachował jak najdłużej aktywność językową. Opiekun powinien z nim jak najczęściej rozmawiać, zachęcać do formułowania wypowiedzi i powtarzania słów (ważne jest też powtarzanie imion członków rodziny). Warto także jak najczęściej zachęcać chorego do czytania i pisania (np. do przepisywania tekstów ulubionych piosenek czy wierszy).

W podtrzymywaniu funkcji językowych u chorych na Alzheimera warto stosować różnego rodzaju gry i ćwiczenia. Mogą to być na przykład:

  • gry w skojarzenia – wymieniamy jakąś rzecz lub czynność i prosimy podopiecznego, aby powiedział, z czym mu się to słowo kojarzy,
  • ćwiczenia polegające na kategoryzowaniu pojęć (np. prosimy chorego, aby wymienił kilka nazw rzeczy z danej kategorii, np. nazwy państw, owoców, zwierząt, części garderoby itp.),
  • ćwiczenia z zakresu tworzenia słów (np. podajemy choremu pierwszą sylabę, a on ma podać wyrazy na nią się zaczynające),
  • ćwiczenia zachęcające chorego do konstruowania zdań (np. podajemy choremu początek zdania, a on ma je dokończyć. Można wykorzystać do tego zadania znane choremu przysłowia),
  • ćwiczenia z zakresu definiowania pojęć (chory ma np. opowiedzieć do czego służy dany przedmiot, co oznacza dane słowo itp.).

Źródła
http://www.siwydym.org.pl/images/upload/opracowania/Zaburzenia_jezykowe_w_chorobie_Alzheimera.pdf
http://neurolingwistyka.up.krakow.pl/article/view/3378/2991
http://ptnzs.org.pl/audiofonologia/AUDIOFONOLOGIA_TOM_XVI_2000/art7.pdf
https://www.termedia.pl/Zaburzenia-mowy-w-chorobie-Alzheimera,46,28703,1,0.html
http://www.akademiamedycyny.pl/wp-content/uploads/2018/01/7-2.pdf
https://www.lundbeck.com/upload/pl/files/pdf/Poradniki/KOntaktstrategiekomunikacji.pdf
http://neuropsychologia.org/neuronalne-korelaty-fluencji-slownej
http://czasopisma.upjp2.edu.pl/studiasocialiacracoviensia/article/viewFile/1881/1838